महेशराज पन्तको पुस्तकालयरूपि घर, जहाँ राष्ट्रपतिले दुई घन्टा बिताइन्

काठमाडौं । देशकै सर्वोच्च ओहोदामा रहेको व्यक्ति भेटवार्ताका लागि कसैको नीजि निवासमा विरलै पुग्ने गर्छन् । राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारी आज एकै दिन इतिहासकार महेशराज पन्त र पूर्वप्रधानमन्त्री झलनाथ खनालको घरमा पुगिन् ।

डल्लुमा महेशराज र झलनाथका घर आमने-सामने छन् । सञ्चारमाध्यममा राष्ट्रपति र झलनाथको भेटवार्ताले चर्चा पायो । अहिलेको पेचिलो राजनीतिक सन्दर्भमा उक्त भेटघाटलाई लिएर सञ्चारमाध्यमको चासो स्वभाविक पनि थियो । यसलाई विभिन्न राजनीतिक अर्थ पनि लगाइयो । तर, राष्ट्रपति भण्डारी बाटो परेकाले शिष्टाचारवश मात्रै झलनाथकहाँ पसेकी थिइन् । उनको उद्देश्यमूलक भेटघाट चाहिँ महेशराज पन्तको घरमा थियो ।

पन्तको साढे चार तल्लाको घर आफैंमा एउटा पुस्तकालय/संग्रहालयका रुपमा रहेको छ । घरभित्र आफू बस्नेबाहेक सबै कोठाचोटा महेशराजले पुस्तकै पुस्तकले भरेका छन् । यहाँभित्र थुप्रै प्रकाशित तथा अप्रकाशित कृतिहरु छन् । बाहिर दोस्रो कपि नभेटिने दुर्लभ कागजातहरु यो घरमा रहेको बताउँछन् इतिहास अन्वेषक सुजित मैनाली ।

‘त्यहाँ रहेका धेरै सामग्रीहरु राज्यका निम्ति उपयोगी हुन सक्छन्, तर भविष्यमा नाशिएर जाने खतरा छ,’ उनी भन्छन् ।

यो पुस्तकालय महेशराजले आफ्नो नीजि प्रयास र खर्चमा बनाएका हुन् । पुस्तकालय रेखदेखका लागि आफैंले तलव दिएर ३ कर्मचारी उनले राखेका छन् । इतिहास तथा संस्कृतिका विषयमा जिज्ञासा राख्ने जोकोहीलाई अध्ययनका लागि पुस्तकालय खुला छ । ‘संशोधन मण्डल’ नामक करिब ८० वर्ष पुरानो संस्था अन्तर्गत पुस्तकालय रहेको छ ।

महेशराजका पिता नयराज पन्तले १९९७ मा नेपालको इतिहास तथा संस्कृतिको अध्ययनका निम्ति दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्ने उद्देश्यले सशोधन मण्डल स्थापना गरेका थिए । बुवाले स्थापना गरेको यस संस्थालाई महेशराजले अहिलेसम्म जीवित राखेका छन् । नेपालको इतिहासका मूल सामग्रीहरुको सबैभन्दा बढी संकलन तथा प्रकाशन यही संशोधन मण्डलले गरेको छ ।

महेशराजले यस संस्थामार्फत पाठशाला पनि सञ्चालन गर्थे । नेपालमा एतिहासिक अभिलेखहरुको अध्ययन तथा विश्लेषण गर्न सक्ने सबैभन्दा सक्षम जनशक्ति यही पाठशालाले उत्पादन गरेको छ । अहिलेका प्रख्यात इतिहास अन्वेषकहरु ज्ञानमणी नेपाल, धनबज्र बज्राचार्य, भोलानाथ पौडेल, शंकरमान राजवंशी, गौतमबज्र बज्राचार्य, दिनेशराज पन्त (महेशराजका भाइ) तथा महेशराज स्वयम् यही पाठशालाबाट खारिएका हुन् । सरकारी स्रोत-साधनसहितको त्रिभुवन विश्वविद्यालय, पुरातत्व विभाग, राष्ट्रिय अभिलेखालयसँग पनि यो स्तरको जनशक्ति छैन ।

यो पाठशालामा संस्कृति, इतिहास, प्राचीन लिपीहरु, मूर्तिकला, प्राचीन सम्वत, पञ्चाङ्ग आदिको पढाइ हुन्थ्यो । यसको सम्पूर्ण सञ्चालन खर्च नयराज पन्त आफैंले धान्दै आएका थिए । उनी आफैंले इतिहास सम्वन्धी एक दर्जनभन्दा बढी पुस्तक लेखेका छन् । लिच्छवि संवत्का निर्णय नाम पुस्तकका लागि उनले २०४३ सालमा मदन पुरस्कार पाएका थिए । साथै, नयराजले ज्योतिष विषयका १० वटा कृतिहरु प्रकाशित गरेका छन् ।

आर्थिक स्रोतको अभाव तथा सरकारी मान्यता पाउन नसकेपछि नयराजले २०२७/२८ सालपछि पाठशालालाई निरन्तरता दिन सकेनन् । २०५९ सालमा उनको निधन भएको थियो । त्यसयता सशोधन मण्डललाई महेशराजले अघि बढाए ।

महेशराजको पालामा पनि संसोधन मण्डलमार्फत धेरै कामहरु भएका छन् । तथापि, आर्थिक स्रोत अभावले गर्दा पछिल्लो समय सशोधन मण्डल प्रभावकारीरुपमा अघि बढ्न सकिरहेको छैन । यसलाई महेशराजले आफ्नै एकल आर्थिक योगदानमा चलाइरहेका छन् । पुस्तकालय रेखदेख गर्न तीन जना कर्मचारी राखिएको छ । पूर्णिमा नाम जर्नल पनि उनले प्रकाशित गर्दै आएका छन् ।

पुस्तकालयका लागि मासिक ७०-८० हजार रुपैयाँ खर्च हुने गरेको महेशराजले नेपाल प्रेसलाई बताए । सरकारबाट वार्षिक १ लाख रुपैयाँ अनुदान पाउने बाहेक सबै आफ्नै खल्तिबाट खर्च गरिरहेको उनको भनाइ छ ।

‘पुस्तक विक्रीको रोयल्टीबाट खर्च धान्दै आएको छु, तर अहिले निकै गाह्रो अवस्था आइसकेको छ,’ उनले भने ।

राष्ट्रपतिका दुई घन्टा

राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीले सशोधन मण्डल र पुस्तकालयका विषयमा जानकारी पाएपछि त्यहाँ पुग्न इच्छुक बनेकी थिइन् । शिक्षा मन्त्रालय र त्रिभुवन विश्वविद्यालयसमेतको समन्वयमा केही दिनको छलफलपछि आज भ्रमण जुरेको हो ।

राष्ट्रपतिसँगै शिक्षामन्त्री कृष्णगोपाल श्रेष्ठ र त्रिभुवन विश्वविद्यालयका उपकुलपति प्रा. डा. धर्मकान्त बाँस्कोटा पनि थिए । घरको तल्लो तलामा रहेको बैठक कोठामा राष्ट्रपतिले महेशराजसँग छलफल गरेकी थिइन् भने माथिल्लो तल्लामा उक्लेर पुस्तकालय अवलोकन गरेकी थिइन् ।

संशोधन मण्डललाई त्रिभुवन विश्वविद्यालयसँग जोडेर सहकार्यमा अगाडि बढाउन सकिने विषयमा आज छलफल भएको छ । राष्ट्रपति भण्डारीले महेशराजको योगदानको प्रशंसा गर्दै यस संस्थासँग रहेको विज्ञतालाई राज्यले उपयोग गर्नुपर्नेमा जोड दिएकी थिइन् । यस विषयमा गृहकार्य गर्न उनले शिक्षामन्त्री र उपकुलपतिलाई निर्देशन दिइन् ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयसँग स्रोत साधनसम्पन्न संस्कृति विभाग भए पनि यसले गतिलो जनशक्ति उत्पादन गर्न सकेको छैन । मानदेवको पालाका मात्र होइन, पृथ्वीनारायण शाहको पाला अभिलेखको अध्ययन गर्न सक्ने जनशक्ति समेत त्रिविले उत्पादन गर्न नसकेको इतिहासकारहरु बताउने गर्छन् । यता, संसोधन मण्डलले उत्पादन गरेका इतिहासकारहरु सबै वृद्धावस्थामा पुगिसकेका छन् । उनीहरुपछि नेपालमा इतिहास अन्वेषकको खडेरी हुने अवस्था छ । संशोधनमण्डल र त्रिविबीच तत्काल कुनै किसिमको सहकार्य हुन सके त्यो अभाव पूर्ति हुन सक्ने बताउँछन् इतिहास अन्वेषक मैनाली ।

‘सरकारको सहयोगमा संसोधन मण्डललाई बलियो बनाएर लैजान सकेमा भविष्यमा नयाँ इतिहासकारहरु उत्पादनमा यसले योगदान दिन सक्छ,’ उनले भने ।

राष्ट्रपतिको भ्रमणबाट आशावादी महेशराज

पछिल्लो समयमा आर्थिक समस्याका कारण कठिनाइ झेलिरहेका महेशराज राष्ट्रपतिको भ्रमणबाट केही आशावादी बनेका छन् । देशको राष्ट्रप्रमूख चासो दिएर आफ्नो घरसम्म आउनु नै गौरवको कुरा भएको उनले बताए ।

‘अहिलेसम्म कुनै मन्त्रीले यहाँसम्म पाइला टेकेका थिएनन्,’ उनले भने, ‘आज आफैं रुची देखाएर राष्ट्रपति आउनुभएकोमा खुशी छु । केही आशावादी पनि छु ।’

पूर्वप्रधानमन्त्री झलनाथ खनाल महेशराजका छिमेकी हुन् । छिमेकीको रुपमा राम्रो सम्वन्ध भए पनि झलनाथले आफ्नो पुस्तकालयलाई लिएर अहिलेसम्म कुनै खोजिनीति नगरेको महेशराजले बताए ।

‘उहाँ मन्त्री र प्रधानमन्त्री हुँदा न मैले उहाँसँग कुनै कुरा राखेँ, न उहाँले कुनै चासो दिनुभयो,’ पन्तले भने ।

आज राष्ट्रपति मात्र नभएर शिक्षामन्त्री र उपकुलपति पनि आउनुभएकाले अब पक्कै केही होला भन्ने उनको अपेक्षा छ ।