व्रत बहिष्कार, ‘फास्टिङ’ अंगीकार- व्रत बस्ने संस्कृति रुढिवाद हो ?

पोहोर साल ‘यसपालीको तीज, नो ब्रत प्लिज’ भन्ने गीत बजारमा आयो । सामाजिक सञ्जालमा स्वघोषित दोस्रो दर्जाको दावी गर्दै ‘महिलावादी’ समूहले त्यसलाई अग्रपंक्तिमा उभिएर समर्थन जनायो ।

उक्त समूह सामाजिक व्यवस्थाका गुणदोष केलाउने भन्दा पनि नेपालका सांस्कृतिक मान्यताहरुमाथि आँखा चिम्लेर प्रहार गरिरहेकै हुन्थ्यो । लामो समयदेखि तीजमा व्रत नबस्ने अभियान चलाइरहनु भएका उहाँहरुको लागि यो गीत घृणा प्रवद्र्धनको औषधि सावित भइरहेको थियो ।

व्रतले महिलाहरुलाई अघि बढ्न दिएन । व्रतकै कारण सबै विकास ठप्प भयो भन्ने उहाँहरुको निष्कर्ष छ । मूलधारको भनिएको मिडिया पनि मौलिक संस्कृतिको अस्वीकारलाई क्रान्ति नै ठान्छ । त्यसैले मिडियामा गीतसँगै नो व्रत भन्दै मुठ्ठी कसेका आलेख पनि बाक्लै छापिए ।

विमर्शका लागि ठाउँ दिने भन्दा अभियानमा रमाउने र एकथरी विचारलाई निषेध गर्ने अमुक् सञ्चार माध्यमको परिपाटीले उनीहरुले नरुचाएका विषयमा कलम चलाउनु अपराधीको दर्जा पाउनुजस्तै हुन पुगेको छ । यद्यपि आज सभ्य बन्ने नाममा तेज्य बनाइँदै लगिएको व्रत बस्ने संस्कृतिबारे लेख्ने धृष्टता गरेको छु ।

व्रतको अर्थ

पहिला त व्रतको अर्थबाटै आलेखको सुरु गरौं । व्रत संस्कृत शब्द हो । बृ धातुबाट अचत् प्रत्यय लागेर व्रत शब्द बनेको छ । व्रियते इति व्रतम् । जे वरण गरिन्छ, त्यो व्रत हो । अर्थात् स्वेच्छाले दृढ संकल्पको साथ कुनै उच्च उद्देश्यको लागि स्वीकारिएको अठोट ब्रत हो । सारमा भन्दा संकल्प गर्ने संस्कार व्रत हो (ऋग्वेद,१,१०१,१४, अथर्ववेद ७,२६,६) । शारीरिक, मानसिक शुद्धताको निम्ति नियमपूर्वक गरिने देवताको आराधना या उपासना व्रत हो (नेपाली बृहत् शब्दकोश, प्रज्ञा प्रतिष्ठान) ।

व्रत कायिक (शारीरिक), वाचिक (बोलीद्वारा) र मानसिक (मनले कल्पेर) तीन प्रकारका हुन्छन् । हतियारको प्रयोग नगर्नु, अहिंसा, इन्द्रीय नियन्त्रण गर्नु कायिक व्रतमा पर्छ । अर्थात् शरीर चलाएर हुने पाप रोक्नु कायिक व्रत । त्यस्तै थोरै, सत्य, हितकर र मधुर बोल्नु वाचिक व्रत हो । मनलाई प्रशन्न राख्ने, शान्तभाव, आत्मासंयमलाई मानस व्रत भनिन्छ ।

यसरी व्रतलाई तीन भागमा बाँडेर हेर्न सकिन्छ । यस व्रतका बारे वेदमा यत्रतत्र व्याख्या पाइन्छ । व्रत शब्द मात्र पनि ऋग्वेदमा तीन हजार पटक लेखिएको छ । ऋग्वेद मात्र होइन सबै वेद, महाभारत, उपनिषद् पुराण आदि सबै ग्रन्थमा व्रतबारे उल्लेख पाइन्छ । यसले पनि व्रतको उच्च स्थान छ हाम्रो संस्कृतिमा भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ ।

यति लामो अनुसन्धानपछि आएको व्रत विज्ञानलाई महिला विरोधी धार दिँदैगर्दा वैदिक शास्त्रमा धेरै व्याख्या भएको र हाम्रो संस्कृतिमा रहेको व्रतबारे आधुनिक विज्ञानले भने धेरै ढिलो अनुसन्धान सुरु गर्‍यो ।

हजारौंहजार साल पहिलादेखिको हाम्रो व्रत संस्कृतिमा आधुनिक विज्ञानले व्रतको वैज्ञानिकता पत्ता लगाउन गरिएको अनुसन्धानको नाम हो अट्टोफेजी अनुसन्धान । अट्टोफेजीको नेपालीकरण आफैँ खाने या आफैं खाना तयार गर्ने भन्ने हुन्छ । व्रतको समय कसरी शरीरले खाना तयार गर्छ र व्रतपछिको शारीरिक अवस्थाबारेको अनुसन्धानलाई अट्टोफेजी अनुसन्धान भनिएको छ ।

यो अनुसन्धानपछि नै हो पश्चिमबाट हामीसम्म ‘फाष्टिङ’ शब्द भित्रिएको र पश्चिमाहरु पनि व्रत बस्न थालेका । त्यसो त यो अनुसन्धान ७० वर्ष भन्दा धेरै लामो चल्यो । तर पछिल्लो समयमा यसको अनुसन्धानमा लागेका जापानिज अनुसन्धानकर्ता ओहमुसीले यस अनुसन्धानका लागि २०१६ मा नोवेल पुरस्कार जितेपछि भने व्रतको चर्चा सर्वत्र शुरु भएको छ । जसको परिणाम हो पश्चिमाहरुको ‘फाष्टिङ’ शब्दको प्रचार ।

यस अनुसन्धानले के भन्छ भने उपवास या व्रतले बाहिरी भार नपारी शरीरलाई स्वस्थ्य राख्न र शरीरको मर्मतमा साथ दिन यो विश्राम सतप्रतिशत उपयोगी छ । यसले व्रतको समयमा शरीरको क्यालोरी स्रोतको बदलामा शरीरको मेटाबोलिक मार्गहरु बदलिन्छन् । यसले कार्वोहाइड्रेडबाट निकाल्नु पर्ने ग्लुकोजको सट्टामा इन्धनको लागि फ्याट प्रयोग गर्न थाल्छ । यस्तो समयमा केटोसिसको माध्यमबाट शरीरमा चिनीको मात्रा कम हुन्छ तब यसले सकरात्मक मानसिक तरङ्ग पैदा गर्न सुरु गर्छ । अनि स्वतन्त्र भएर उठ्ने भावका ती झोकाले मान्छेमा भारी मात्रामा ऊर्जा विकास गर्छ । अनि तिनै ऊर्जामा करुणा र प्रेम भावहरु उठ्छन् । जुन कुरा हामी अट्टोफेजी अनुसन्धान सम्बन्धी एकसेएक आलेखदेखि विजेता आहमुसीको वेवसाइटमा गएर या अन्य यसका व्याख्याका लामा आलेख पनि पाउन सक्छौँ । एउटा आर्टिकल हेल्थलाइन डटकममा पनि उपलब्ध छ ।

खासमा संसारमा मानिसहरु सुखको खोजीमा दौडिरहेका छन् । त्यो दौडमा आधारभूत सुखको एक कारण हो व्रत विज्ञान । मान्छेको शरीरमा हुने सुखलाई खुसी, मनमा सुख भए शान्ति, भावनामा सुख भए प्रेम, करुणा र ऊर्जामा सुख भए आनन्द र परमानन्द प्राप्त हुन्छ । हरेक ठाउँमा पुग्ने फरक बाटा भए पनि व्रत एक यस्तो कृत्य हो जहाँबाट परमानन्दसम्म पुग्ने बाटो पनि तय हुन्छ । यसको अर्थ व्रतमा धेरै सुख जोडिएका हुन्छन् । यो आधुनिक विज्ञानका अध्ययेताले व्रत बारेको अनुसन्धान अट्टोफेजी अनुसन्धानपछि भनेको कुरा हो ।

अर्को, हाम्रा वैदिक ग्रन्थ र उपविषद्कालीन शास्त्रमा धेरै ठाउँ टेलिपेथी अर्थात् मानसिक दूरसंचार (परस्परभाव बोध)को कुरा गरेको छ । यसलाई वैदिक भाषामा दिव्यदृष्टि भनिन्छ । महाभारत र पुराणहरुमा त यसको अत्याधिक प्रयोग पाइन्छ । आधुनिक विज्ञानले सन् १८८२ मा पहिलो पटक फेडरिक विलियम हेनरी माइट्सले टेलिपेथीको कुरा गरेका थिए, पछि गएर यही टेलीफोन र टेलीग्राम बन्यो ।

भविश्यको आभास हुनु पनि त्यसैको एक अंश हो । यही कुरा आफन्तहरुको मृत्युपछि पनि उनको सम्झनामा व्रत बस्ने, घनिष्ट सम्बन्धमा रहेका प्रेमी–प्रेमिका, पिता र सन्तान, श्रीमान् श्रीमती या गुरु शिष्यमा एकले गरेको गल्ती या अपराधमा अर्कोले प्रायश्चित्त गर्ने संस्कृतिसँग जोडिएको छ । गुरुको गल्ती शिष्यले संकल्प(व्रत) मार्फत् प्रायश्चित्त गर्ने चलन छ । घरपरिवारमा कसैले एक अपराध गरेर मर्‍यो भने, अशुद्धी भयो भने परिवारले प्रायश्चित्त (सन्ताप अनुभूति) संकल्प गरेपछि मात्र जलाउने चलन छ । यस प्रायश्चित्तबाट उ मुक्त हुन्छ र प्रायश्चित् गर्ने पनि आनन्दमा रहन्छ भन्ने कुरा शास्त्रमा छ । यसबारे यज्ञवल्क्यलाई हेर्न सक्नुहुन्छ (यज्ञवल्क्य–स्मृति प्रायश्चित्ताध्यायको छैटौं श्लोक, पृष्ठ ३२६–३२८) ।

व्रत, संकल्प या प्रायश्चितले कसरी काम गर्छ ? यो शरीर, मन, भाव भन्दा पनि भित्र आत्मा अर्थात् आन्तरिक ऊर्जाको कुरा हो । यसबारे सम्भव भएसम्म अर्को आलेखमा चर्चा गरौंला । यहाँसम्म कि व्रत के हो, किन बस्ने, व्रतका बारे वैदिक र अन्य शास्त्र के भन्छन्, नाग पञ्चमी, कृष्णजन्माष्टमी एकदसी, हरितालीका, अनन्तचतुर्दशी जस्तो कुन ग्रह नक्षत्र कहाँ हुँदा व्रतमा रहे शरीर, मन, भावना र ऊर्जामा के प्रभाव हुन्छ भन्नेबारे छुट्टै व्याख्या छ शास्त्रमा । यी सबैलाई एकैठाउँ बनाएर डा. पाण्डुरङ बामन काँणेले लामो खोज गरेर एक देखि १३ अध्याय व्रतकै बारेको मात्र ब्याख्या गर्नुभएको छ । यसमा थप अनुसन्धान गर्न चाहानेले बामन काँणेको सो किताव हेर्न अनुरोध गर्दछु (धर्मशास्त्रका इतिहास, चतुर्थ भाग,उत्तरप्रदेश हिन्दी संस्थान, पृष्ठ १–२३७) ।

व्रत बहिष्कार, ‘फास्टिङ’ अंगीकार

शारीरिक, मानसिक, वाचिक विकार फाल्न व्रत विज्ञान उत्कृष्ट कुरा भन्ने वैदिक कालमा नै पत्ता लगाएर आएकाले हाम्रो व्रत संस्कृतिमा वैज्ञानिकता छ छैन भन्ने पत्ता मात्र लगाउन पनि आधुनिक विज्ञानलाई शताब्दी लाग्यो । नयाँ पत्ता लगाउने त कुरा छोडौं महर्षीहरुले उहिल्यै सोध गरेर संस्कृतिकै रुपमा विकास गरेर ल्याएका ज्ञानलाई हो कि होइन भनेर अनुसन्धान गर्दै ठिक्क छ आधुनिक विज्ञानलाई । र, आगामी दिनमा पनि तिनै खोजलाई हो रहेछ भन्ने बाहेक केही गर्नेछैन आधुनिक विज्ञानले ।

व्रत किन बस्ने भनेर हामीले भन्दा रुढिवाद हो, महिलालाई हेप्न बनाइएको संस्कृति हो भनेर आरोप लगाउनेहरु भने अहिले व्रत छोडेर ‘फास्टिङ’ गर्न थाल्नुभएको छ । ढिलो बुझ्नु भो राम्रो भयो । तर हाम्रो अज्ञानताले यस्तो उपयोगी संस्कृतिमा कत्रो असर परेको छ, यसको आंकलन गर्न सकिन्छ ।

हाम्रो यस्तो ज्ञानलाई हामीेले रुढिवादीको लेप लगाएर छोप्दैगर्दा विकसित भनिएको दुनियाँ भने व्रतमाथि नै अनुसन्धान गरेर ‘फास्टिङ’ शब्द बोकेर हामीलाई नै पढाउन आइसकेको छ । सोधेर तथ्य लिनुहोला, ती नो व्रतका अभियानका अभियन्ताहरु या व्रतका विरोधीहरु आज ‘फास्टिङ’ गर्छन् कि गर्दैनन् ? ‘फास्टिङ’काे शारिरीक आयाम त छँदैछ । त्यसलाई समेत स्वीकार गर्न नसक्नेले त्यसको मानसिक आयामलाई मान्ने कुरै भएन ।

नदेखेको कुरा कसरी मान्न सकिन्छ भन्ने उनीहरुको तर्क हुन्छ । अन्तरनिहीत गुण देखिने कुरा होइन, विकास भएर प्रकट हुने कुरा हो । अण्डा फुटाएर हेर्दा चल्ला देखिन्छ त ? देखिँदैन । तर, अण्डामै चल्ला बन्ने गुण हुन्छ नि । कुनै पनि फूलको बीज दानामा फूल फूलेको, मगमग वास्ना आएको देखिन्छ त ? देखिँदैन । तर, त्यही दानाबाट उम्रेको बोटमा हो नि फूल फूल्ने र मगमग बास्ना आउने । चरम भौतिकवादीहरुसँग यस पक्षमा बहस गर्नु निरर्थक हुन्छ ।

हाम्रो संस्कृतिमा यस्तो प्रभाव किन पर्‍यो भने भारत अंग्रेजको उपनिवेश भयो । त्यसको प्रभाव अंग्रेजले यहाँसम्म छोडेर गयो । व्रिटिस पार्लियामेन्टमा गएर मेकालेले भारतीयहरुको दिल र दिमाग मैले अंग्रेजी बनाएर आएको छु भनेर दिएको प्रतिवेदनजस्तै हामी मान्छे देख्दा मात्र नेपाली छौँ । आफ्नो खोजप्रति एकरत्ती विश्वास छैन । अंग्रेज उहिल्यै भारतबाट गयो । भारतमा अंग्रेजलाई भुलिसके तर त्यही भारतमा अपनिवेश बनाउन आएको अंग्रेजको प्रभाव अझै गएन हामीमा ।

एउटा कुरा के थाहा पाइराख्नु पर्छ भने व्रत मानब सभ्यताकै सबैभन्दा ठूलो खोज थियो । हाम्रो व्रत विज्ञानमा आधुनिक विज्ञानले गरेको खोजले यही बताउँछ । तर हाम्रोमा भने क्रान्तिका नाममा हाम्रा संस्कृतिप्रति घृणा फैलाइयो । यसले हाम्रो विज्ञानसम्मत संस्कृति विलाउने, हामी अस्वस्थ हुने त छँदैछ, अरुका संस्कृतिले शासित हुनुपर्ने अवस्था एकसाथ आएको छ ।

यी सबै कुरामा वैज्ञानिकता छ वा छैन भनेर पत्ता लगाउन र प्रमाणित गर्न आधुनिक विज्ञानलाई शताब्दी नै लाग्यो । हाम्रोमा भने उही जमानामा यो विज्ञानसम्मत छ भनेर प्रमाणित भयो । त्यति मात्रै होइन, हाम्रोमा यो संस्कृति नै बनेर आउन, पुस्ता पुस्तामा प्रमाणित हुँदै हस्तान्तरण हुन धेरै विद्वानहरुको लगानी छ । यसमा कति धेरै विद्वानहरुको जीवन लागेको होला । त्यसैले हामीभन्दा अघिका पुस्तालाई रुढिबादीको लेप लगाएर क्रन्तिकारी बन्न छोडौं । सकिन्छ हाम्रा संस्कृतिमा थप अनुसन्धान गरौं सकिन्न आफूमा भएको अल्पज्ञानको बोझ आउँदो पुस्तालाई बोकाएर समाज बाँझो बनाउन नलागौं ।

हाम्रा वैज्ञानिक खोजलाई पश्चिमाको समर्थनबिना चल्नै नसक्ने बनाइनु आफैंप्रतिको अविश्वास हो र माथि फर्केर खकारेजस्तै हो । अनि त्यसैले आँखा छोपिएर केही नदेख्ने हामी आफैंले बनाएका हौँ । यसमा धर्म, जात कसैको दोष छैन । हामी यतिसम्म निरिह भएछौं कि अहिले न नयाँ आविश्कार गर्न सक्ने खुबी छ न उहिल्यै भएका खोजमा थप तर्क दिने अवस्थामा छौं । यहाँ त विडम्बना यस्तो छ कि ती खोज पुष्टि गर्न पनि हामीले पश्चिमाकै साहारा लिनु पर्ने अवस्थामा आफैंलाई पुर्‍याएका छौं ।

अर्को भ्रम के छरिन्छ भने व्रत कसैले कसैका लागि बस्ने हो । स्वास्नीले लोग्नेको लागि लिने कुरा हो, त्यसैले व्रत नलिऔं भनेको सुनिन्छ । पहिलो कुरा त व्रत आफ्नो मन, चित्त र शरीरको लागि लिइने हो । या जसले लियो यसको लाभ उसैलाई हुने हो । उहिले परिवार र भगवानसँग जोडेर पाप धर्मको कुरा जोडिए मात्र व्रतमा बस्ने हुनाले त्यसमा बाँधिएको हो । त्यो बेलाको समाज अनुसार जे गरियो त्यो एकदमै ठीक थियो ।

हरेक कुरालाई एकैठाउँ लपेटेर व्रतले नै महिलाहरुलाई पछि पारेको अन्धधुन्ध तर्क दिने, ऋषिपञ्चमीलाई गुप्ताङ्ग धुने दिवस करार गर्ने हाम्रा क्रान्तिकारीहरुसँग एउटै तर्क छ, व्रतले महिलालाई पछि पारेको छ । अण्डा भित्र चल्ला हुँदैन, हुन्थ्यो भने फुटाएर देखाऊ भनेजस्तै तर्क उहाँहरुले गर्नु भएको छ ।

वैदिक कालमा महिलाहरु महर्षी थिए । योगी थिए । आफूलाई व्रतमा जोडे । उनीहरुले व्रत बसेर शरीरिक रुपमा मात्र नभइ मानसिक रुपमा पनि आफूलाई अव्वल राखेर अघि बढे । महिलाले व्रत लिए स्वाथ्य हुने रहेछ भन्ने कुरा उहिल्यै बुझ्ने उनीहरु वैज्ञानिक होइनन् ? हजारौंहजार वर्षका उनीहरुका अनुभवलाई रुढ भनेर आफू अब्बल ठान्ने प्रयास निरर्थक छ ।