जितगढीमा विजय उत्सव, २ सय वर्षअघि अंग्रेजलाई हराएको सम्झना

रुपन्देही । आज बैशाख ७ गते । इतिहासमा यो दिनको छुट्टै महत्व छ । नेपाल कहिल्यै पनि कसैको अधिनमा नरहनुमा विक्रम सम्वत् १८७२ बैशाख ७ गते जितगढी किल्लामा हासिल गरेको विजयले ठूलो सहयोग गरेको छ । हाल रुपन्देहीको बुटवल उपमहानगरपालिका-१ मा पर्ने जितगढीमा नेपाली सेनाले तत्कालीन अंग्रेज फौजमाथि धावा बोलेको थियो ।

अंग्रेज (इष्ट इण्डिया कम्पनी) सरकारको विस्तार विश्वका लगभग सबै मुलुकमा भएको थियो । भारतलाई उपनिवेश बनाएर सयौँ वर्षसम्म उनीहरुले राज गरेका थिए । सोही क्रममा अंग्रेजी फौजले नेपालमा आँखा गाडेको थियो र बुटवलको जितगढी लगायतका देशका कैयौँ भागमा आक्रमण गरेको थियो । अंग्रेज सरकारका आधुनिक सेनालाई नेपालले परास्त गरेको ऐतिहासिक किल्लामा तत्कालीन कर्णेल उजिरसिंह नेतृत्वको नेपाली सेनाले अंग्रेज फौजलाई परास्त गरेको हो ।

जितगढीमा भएको वि.सं. १८७२ वैैशाख ७ गतेको लडाइँमा नेपालसँग अंग्रेज शाशक झस्कियो र युद्धको सट्टा सम्झौतातर्फ अग्रसर भयो ।
सुरुङको उत्खनन् शुरु

जितगढीमा उतिबेलाकै झल्को दिने खालको कलात्मक गेट, उस्तै पोशाकका कर्णेल उजिरसिंहको पूर्ण कदको शालिक, उनीसंगै लडेका नेपाली सेनाका १२ जना कमाण्डरहरुको अर्धकदको शालिक र छेउमा विशाल राष्ट्रिय झण्डा फहराउने गरि गुरुयोजना अनुरुपका काम अगाडि बढेको उपमहानगरका प्रमुख शिवराज सुवेदीले बताए । त्यतिबेला खनिएको सुरुङको उत्खनन् गरी संरक्षण गर्ने काम भइरहेको उनको भनाइ छ ।

बुटवल उपमहानगरले ऐतिहासिक किल्लालाई संरक्षण गर्दै उपमहानगरले गुरुयोजना बनाएको र गुरुयोजना अनुरुपका काम अहिले धमाधम भइरहेका उपप्रमुख गोमादेवी आचार्यले बताइन् । जितगढीको महत्व र गरिमा नयाँ पुस्तालाई बुझाउने गरी बुटवलले स्थानीय पाठ्यक्रममा समेत यो विषयलाई समावेश गरिएको छ ।

जितगढीलाई बृहत बुटवलको पर्यटन सर्किटको आधार क्षेत्र, नेपाली वीरताको ऐतिहासिक केन्द्रका रुपमा लिएर त्यस वरपरका ऐतिहासिक, पुरातात्विक, धार्मिक र सांस्कृत महत्वका क्षेत्रलाई एउटै सर्किटमा जोड्ने गरी गुरुयोजना बनाइएको प्रमुख सुवेदीले जानकारी दिए ।

नेपाल एकीकरणको अभियान (सन् १७४३ बाट) शुरु भएकै बेलामा अंग्रेज र नेपालबीच सीमानामा विवाद सिर्जना भएको थियो । विवाद समाधान गर्न सन् १७४४ मा नेपाली प्रतिनिधिहरु तत्कालीन अंग्रेजको राजधानी मानिएको कलकत्तामा पुगेपनि विवाद समाधान हुन सकेन । सन् १८०४ मा अंग्रेजले भारतको मराठा राज्य आफ्नो अधिनमा लिएपछि नेपालतर्फ अघि बढेको थियो ।

अमरसिंह थापा (साना) का नाती २० वर्षे उजिरसिंह थापा कर्णेल नियुक्त भएपछि उनैको नेतृत्वमा नेपालले अंग्रेजसँग निर्णायक युद्ध लड्यो र जित्यो । कर्णेल उजिरसिंह थापाको नेतृत्वमा रहेको नेपाली सेनाले अंग्रेज सेनालाई वि.सं १८७२ वैशाख ७ मा विजय हासिल गरी विजय पताका फहराएको सम्झनामा बुटवल उपमहानगरले विजय उत्सव दिवस मनाउँदै आएको छ ।

सन् १८०४ मा नेपालको एकीकरणका क्रममा पाल्पा राज्य गाभिएपछि नेपालको सीमाना अवधसम्म पुगेको थियो । पाल्पाबाट भागेर गएका राजखलकहरु र भारदारहरुले अंग्रेजको साथ लिएर पाल्पा फिर्ता लिन चाहेका थिए । त्यसैकारण नेपाल र अंग्रेजबीचको सम्बन्ध बिग्रिएको थियो । विग्रिएको सम्बन्ध अन्ततः युद्धमै परिणत भयो ।

उजीरसिंहका सहकर्मीहरु

सरदार सूर्य थापा, लप्टन अम्बर अधिकारी, कुम्भेदान वुशसूर थापा, जमदार भीमसेन देउजा, जमादार सुरवीर बोहोरा, हवल्दार रणसूर बानियाँ, सिपाही हंसवीर अधिकारी, थरघर नकुल बानियाँ, जुठे बस्नेतलगायतका वीर नेपालीहरु घरेलु हतियार लिएर तत्कालीन अंग्रेज सेनासँग जाइलागेका थिए ।

उपमहानगरको योजना

जितगढी किल्ला विश्व इतिहाससँग जोडिएको थलो रहेकाले यसलाई संरक्षण, सम्बद्र्धन र सदुपयोग गर्नेतर्फ उपमहानगर गम्भीर भएर लागेको बताउँदै प्रमुख सुवेदीले जितगढी नै यसक्षेत्रको पर्यटनको र इतिहासको आधार क्षेत्र बनाउने बताए । ‘सारा संसारलाई जित्दै आएको अंग्रेजले नेपालमा भने हार्नुपर्‍यो, कस्तो ठाउँ रहेछ त त्यो भन्दै अंग्रेजका कोही न कोही सन्तानहरु खोज्दै यहाँसम्म आउनेछन्’ प्रमुख सुवेदीले भने, ‘समृद्धिको आधारका रुपमा रहेको पर्यटन क्षेत्रलाई सोही अनुरुप विकास गर्नुपर्ने छ ।’

जितगढी किल्लासँगै रहेका कभर्ड हल, वडा कार्यालयलगायतका संरचानाहरु हटाइएको छ भने अरु संरचना क्रमशः हटाइने छ ।

नेपाली सेनासँगको सहकार्य

बुटवल उपमहानगरपालिकाले बनाएको जितगढी गुरुयोजनामा अहिले नेपाली सेनाले सहकार्य गरिरहेको र विभिन्न सेनाका शालिकहरु निर्माण भइरहेको छ । किल्ला क्षेत्रमा तत्कालीन पहिचान झल्किने वातावरण बनाउन लागिएको र सेनासँगको सहकार्य निरन्तर अगाडि बढेको उपमहानगरका प्रवक्ता रामप्रसाद रेग्मीले बताए । गुरुयोजना अनुसार २ बिगाहा २ कठ्ठा ८.५२ धुरमा पहिलो चरणमा विभिन्न संरचनाहरु निर्माण भइरहेका छन् । जितगढी बटौली युद्ध संग्रहालयको समेत निर्माणकार्य चलिरहेको र गुरुयोजना अनुरुपकै अर्को पाटो रहेको प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत चक्रपाणी शर्माले जानकारी दिए ।

तत्कालीन मणिमुकुन्दसेनको दरबार, नुवाकोटगढी, रामापिथेकश क्षेत्र हुँदै सहस्रधारा, लक्ष्मीनगर र हिलपार्कसम्म जोडेर पर्यटकीय आकर्षणको स्थल बनाउने बुटवलको योजनामा निजी क्षेत्रको समेत सहकार्य रहेको छ ।

जितगढी नजिकैदेखि नुवाकोट गढीसम्म निजी क्षेत्रको लगानीमा केबलकार निर्माणको काम सुरु भएको छ भने तिनाउमा जलपर्यटनको योजना बनिरहेको छ ।

किल्लाको आसपासमा पर्खाल लगाएर संग्रहालय, पार्क, स्मारकहरु, पुरानो बुटवललाई सांस्कृति सहर बनाउने र तिनाउ किनारमा रात्रीकालीन बजार बनाउनेसम्मका योजना रहेको छ ।