के नेपाल सानो छ ?

नेपाल !

सुन्दर, शान्त विशाल ! म भन्न सक्तिनँ ।

भूमण्डलका नक्शा पल्टाउनुहोस् र हेर्नुहोस् त नेपालको परिमाण कत्रो छ । यो सानो बुँद महासागरमा त्यसै बिलाएजस्तो देखिन्छ । यो सानो टुक्रा हिमालय पहाडको रेखामा सानो कोठा जस्तो लाग्दछ । कति देश र जातिले यसको नामै सुनेका होओइनन् । यो शान्तिको हरियो आफूलाई छिपाउनुमा ज्यादा रुचि देखाउँछ । त्यसलाई एकान्त मन पर्दछ । संसारको घच्चाघमासानमा पसीना काढी हिस्सा लिनुभन्दा ध्यान र जानको गङ्गातिर र हिमगिरिशिला यसलाई ज्यादा मन पर्छ ।

जिज्ञासा राखे तापनि यो प्राचीनको पुजारी हो । आजसम्म लुकामारी खेलेर, हिजोको सुनौला प्रभातको सपना देख्न चाहन्छ । सानो छ तर स्वर्ग छ, अल्प छ तर आँखो छ, खुट्टा छ तर आफैं विश्व छ, दूर छ तर दूरताको दिव्य जादू । यो भारतमाताको मुटु फेला पार्ने थोरै छन्, किनकि यो पर्वतस्तनको भित्र गहिराइमा छिपेको छ ।

हीरा सानो हुन्छ, मोती सानो हुन्छ मणि सानो हुन्छ, मिष्टभाषी निर्मल शिशु सानो हुन्छ, आँखाको नानी सानो हुन्छ । मुटुको केन्द्रको झल्का झन् सबैभन्दा सानो हुन्छ । यो पृथ्वीको सानो शिरबिन्दु नै होस् तर ओकारको बिन्दु झै परमानन्द घनीभूत छ । सानो भनेको के, ठूलो भनेको के ? यो दुनियाँमा तारालाई ठूलो भनौ भने अनन्त आकाश जूनकीरी जस्ता देखिन्छन् । बालुवाका दानालाई सानो भनौं भने एक कणमा सूक्ष्मदर्शी यन्त्रले र विज्ञानले विश्वको झिलिमिली जादूगरी दर्शाइरहेछन् । संसारमा सानो र ठूलोका दुई दृष्टिकोणका भेद छन् एक भौतिक, एक आध्यात्मिक ।

नेपालभन्दा चीन ठूलो कसैले मलाई भन्यो भने त मलाई मान्छेभन्दा हात्ती ठूलो भनेको सुन्दा हाँस्न मन लागेजस्तो लाग्छ । माटोको परिमाणले खेत ठूलो म गन्दिनँ, त्यसको गुण, अवस्था, उब्जनी र भावुक प्रभावको कसीले मात्र । ब्रिटिश कालिदासको शकुन्तला धेरै जस्तो ठूलो लाग्छ । ‘धत्, नेपाली पनि पढ्नु ? हाम्रा ठिटा लेखक कनीकुथी बोक्रा लेख्छन् ।’ भनी नाकठाडे मिजासको अंग्रेजीवाज चश्मा झल्काएर भन्दछ । उल्टो पाखण्डीपन हेर्न मन लाग्छ ।

यहाँ के छैन ? मलाई आश्चर्य लाग्छ, के छैन ? स्वर्ग यसैमाथि छ, नरक यसैतल छ । परमेश्वर यही दिनभरिभरि र मानवअगाडि जूनकिरीझैं नाचिरहेका छैनन् ? तब म फेरि दोहोर्याउँछु, ‘यहाँ के छैन ? स्वर्गको चमत्कार कि पृथ्वीको परिपूर्णता ? रेखाहरू, रंग र छायाँ र फाहरू, शिखरलहरका झलमलाहट, पृथ्वी त्यसै मिठास र मोहनी मैदानमा पाइन्न ।

अंग्रेजी लवजहरूउपर सूर्य नअस्ताऊन्, तापनि म नेपाली शब्दमा त्यो जादू पाउँछु, जो ग्रीष्म गरम विदेशबाट फर्कदा शीतल झरनादार पहिलो चढाउको पहाडी वनमा प्रथम स्वागतवासी मधुर हावाको लहरसँग ‘को हो ! को हो’ को सौन्दर्य महाकाव्यहरूभन्दा मलाई नेपाल पहाडको सरल भाव–वाहिनी व्याकरणविरोधी हृदयनिनादिनी प्राकृतिक कविता धेरै आनन्द दिने हुनेछ । ‘गाइनेको रानीवनैमा’ सुन्न चाहन्छु ।

विदेशले कति घिच्याएको छ हामीलाई हामी अरूको नक्कल मातृभाषाका शब्द तोडफोड गरी ककनो भोक्कामा रवाफ देखाउन चाहन्छौं, यद्यपि हामीलाई प्रकृतिले यस्तो संगीत–सरल मुख र नासिका दिएको छ, जो अरूको दोषी रवाफले कहिल्यै नक्कल गर्न सक्तैन, अंग्रेजीका लवज र टोनमै केही यस्तो छ, जो हृदयमा खिरखिराउँछ, जो तारमा मिल्दैन तर किरिङ्गमिरिङ्ग गर्दछ ।

कोही हिन्दी भन्दछन्, कोही बङ्गाली, म भन्दछु, नीला पहाडहरूको पसेका शब्द, अमरवल्लरीहरू ढल्केका बाइमात्रा, चराचुरुङ्गीसँग उड्ने र बोल्ने अक्षरहरू । मेरो भाषा ज्यादा नफैलेको होस्, तर मेरो इन्द्राणीको भतना यही हो । हो नेपाल १ यहाँ वाग्नर कोदाली खनिरहेछन्, शेक्सपियर हलो जोत्ता हुन्, टिसियन र टर्नर भेडा चराउँदा हुन्, सोक्रेटिज गुफामा घोत्लिरहेका होलान् । मकहाँ साण्डोले दाउराका भारी बोकेर ल्याउँछन्, मेरो वनमा हेलेन संसारले सुनेकै छैन, यहाँ कति साहित्य छ, जो लेखिएकै छैन, न लेखिनेछ ।

नालाहरूका प्राकृतिक वेद बुझने आजकल कति हृदय होलान् ! यहाँका सूर्योदयका सुनौला दृश्य कान्तिपुरीमा के जान्ने छैनन् ! के साना चराहरू हृदयाकाशमा अमर वेलीकुञ्ज बोल्दैनन् ? के गुलाबको छातीमा टप्केका रजनीघनीभूत मोतीदाने शीतलव जस्ता प्रेमका कणहरू जो मभित्र खाँदलो भइरहेछन्, के ती साना छन् ? सच्चा आर्यभावना जसलाई भनिन्छ त्यस्ता मानवभावनाहरू उत्पादन गर्न सक्ने र हरहमेशा हृदयमा देवसंस्कार जागरण गर्ने वाग्मती शान्त तरल भाव–प्रवाहमा खेलाएर राख्ने भूमि यदि संसारमा कुनै छ भने नेपाल छ । किनकि यहाँ कारखानाको धूवाले दूषित वायुमण्डलमा सभ्य माकुराको जालोजस्ता तरंगहरू खेल्न पाउँदैनन् ।

यहाँ प्रशस्त शैशव नवीन खोज र त्यसको जादू नेपाली हृदय नेपाली आबहवाको र खानपीनका असरले गर्दा सच्चा आर्यभावहरूको स्पन्दन र आयसपनाले सजीव छ र अरू देशमा मैले कहिले पनि भावुक नैर्मल्य र सरलता जन्तुलाई हेरेझै हेर्दछ । जो नेपाली होइन र नक्कलपन चाहन्छ, उसलाई ताता मगजहरू खालि असन्तोषमा उम्लिरहेछन् । जहाँ नेपाली नजर देखेर स्वदेशी हृदय गद्गदाउँछ, त्यहाँ विदेशी खालि विज्ञानको अंध्यारो भूलभुलैयाभित्र पस्तछ ।

यहाँ ईश्वरका झल्काझल्की जताततै छरिएका छन्, ज्ञान विवेकको अंधेरीमा पाइन्न । विज्ञानभन्दा ज्ञान मूल्यवान् छ, मान्छे जडमा अन्धयन्त्र लगाएर अन्धो विवेकले बोक्रे नियम पत्ता लगाउनमा आफ्नो गौरव सम्झदैन, अन्धविश्वास भन्नेले आफ्नो अन्धविश्वासउपर आँखा चिम्लिरहेछ, तर हाइ ! हाइ ! नेपाली हृदय ! तभन्दा सुन्दर, शान्त सजीव कुरा संसारमा के होला ? म त्यहाँ सब चीज पाउँछ, जहाँ जीव पाएथे, उहां मेरो आत्मा जागरित भएर मानवजीवनको जादूका निमित्त आँखा खोलेर उठयो । म त्यही मानवसंसारको सम्पूर्णता देख्दछु म केही सौन्दर्यको चीज देख्तिनँ, जो म नेपाल संसारमा पाउन्नँ ।

यो हिमालयको पवित्र जादू भने नेपाली माटोको मूर्ति जो मै हुँ– जो स्वर्गको झिल्काले घिच्किएर जीवन भन्ने ज्योतिले सजीव भएर जागेथ्यो–यो मनुष्यलाई नेपालमा अनन्तता छ । यहाँ पृथ्वीमण्डलमा हुन सक्ने र भएका समस्त चीजहरूको सूक्ष्म प्रतिबिम्ब टनाटन छ । हिउँदको दृश्यमा ध्रुवप्रदेशको नमूना, ग्रीष्म वर्षाको दृश्यमा नैरक्षिक मुलुकहरूको नमूना यहीँ नजरसामुन्ने छ । यहीँ सब आबहवा पाइन्छन्, यहीँ छन् बेबिलोनका ह्यांगिड गार्डेन्स–भूलन बाग, यहीँ छन् तीन सय नायगरा फल्स, चीनको पर्खाल सात आश्चर्यमा नहुनुको अन्धता हो । चाँदीको झल्झलाउँदो गौरीशंकर महल नजरसामुन्ने नै छदै छ ।

यहाँ के छैन ? मलाई आश्चर्य लाग्छ, के छैन ? स्वर्ग यसैमाथि छ नरक यसैतल छ । परमेश्वर यही दिनभरिभरि र मानवअगाडि जूनकोरीझैं नाचिरहेका छेनन् ? तब म फेरि दोहोर्याउँछु, ‘यहाँ के छैन ? स्वर्गको चमत्कार कि पृथ्वीको परिपूर्णता ? रेखाहरू, रंग र छायाँ र फाहरू, शिखरलहरका झलमलाहट, पृथ्वी त्यसै मिठास र मोहनी मैदानमा पाइन्न ।

मैदान बोधो छ एकनासे लाटोजस्तो, तस्वीर झिकिदिएको छ, तर पहाडी देशको दृश्यमा विभिन्नताको माधुरी छ, यहाँका रंग गाढा र रसिला छन्, यहाँ सूचनात्मकता छ, जो कविता र संगीतको मुटु हो, यहाँ जीवन एकोहोरो गाढा सडकजस्तो देखिन्न । शेखीसम्म गर्दछ तर रित्तो पट बिछयाएजस्तो मात्र छ, यहाँ हरएक पटमा सच्चा चित्रकारी छ ।

एक पहाडका कुनामा बसेर हेर्नु, दुई–तीनतर्फ दृष्टि दिँदा, उही ठाउँबाट दुई–तीन संसार देखिन्छन् । म घाम, सिमसिमे पानी र कुहिरो । जुन पृथ्वी यस्ती शस्यशालिनी छन्, जसमा यस्ता सौन्दर्यका विभिन्नताहरू रंगदार छन्, जहाँ एक पहाड एउटा सजीव दुनियाँ छ, चरा, मृग र बाघहरूले परिपूर्ण संसार, जसलाई हेर्दा मानवमुटु विचित्र त्रासले जहाँ नालामा दिव्य भाषण, जहाँ पत्रहरू सजीव दुनियाँका हलचल भौ कल्पनामा बालरेखा चित्र र कार्यहरू बनिरहेका होओइनन् ? नजिक रहेको जति तिनको गौरव र तिनको उच्चतासँग भित्रभित्र गाँसिएको हुन्छ, शस्याढध भूमिका पुत्रहरूका मगजमा उब्जनी–प्रतिभा हुन्छ र उनका कल्पनाचित्रहरू विपिनप्रचुर हुन्छन्, ज्यादाजसो कविहरू फूलबारीको नजीक जन्मन्छन्, महापुरुषहरू पहाडको नजीक । दूधमुखे शावकहरूका चेहराहरूले मान्छे धेरैजसो साधु बन्छन्, बाघ पाल्ने वनका चराहरू बोल्दो देशसँग म कविताको सम्बन्ध देख्तछु । वनका गम्भीर रहने भावनाहरू व्यक्त हुदै आउँदछन् ।

म नेपालमा हुँदा वनकालीमा आनन्द पाउन सक्तछु तर कलकत्ता जादा बिर्सन्छु । पहाड र गानाको नित्य सम्बन्ध छ, जस्तो वाक र अर्थको । स्वर्ग बर्सन्छ त्यही, पहाडी अविरल भरभोरको संगीतद्वारा भावनादोष सुधार हुन सक्तछ, किनकि संघर्षविकृत मानवहृदयहरूका प्राथमिक सुर मिलाउने प्रभावहरू त्यहाँ पाइन्छन् । यी पातहरू सब हरिया भाव बन्दैछन्, यी सरसर हृदयमा दगुर्दैछन् ।

मातृभूमिप्रेम, नेपालको महत्व मेरा मगजका गिर्खागिर्खाहरू थाहा पाउँछन्, हृदयमा होऊ झिलिक्क झिलिक्क नेपाल, म विश्वको अनन्त दूर कुनामा अहिले भएको भए ‘तँ को होस् ?’ भन्ने कुनै भ्रमणप्रिय गन्धर्वको प्रश्नलाई म उत्तर दिन्थे – ‘नेपाल’ ।

तब म विशाल किन नलेखू ? ‘विशाल’ को भावना हिमालयको श्वासमा थियो, पहाडहरूको नीलो रंगमा प्रकृतिको प्रचुर उदारतामा अन्वेषणको आफ्नो विश्व, जहाँ म पशुभावको मनुष्यबाट पूरा मनुष्य भएर विकसित भइरहेछु जसलाई शैशव सम्पूर्ण अनन्त सम्झन्थ्यो, म कलिलो चैतन्य ! जब पहाडको पीपलको गानादार बोटमनि म बसूँ, तब मलाई विशालताको चैतन्य स्फुरण हुन्छ, जब म वनकालीमा गएर एकछिनसम्म मौन आनन्दमा टोहलाउँछु, तब म साथीलाई भन्दछु, ‘आहा ! क्या विशाल भावना मलाई फुरेर आयो, जता हेयो विशालभन्दा ज्यादा टडकारो नेपालमा केही पनि चैन ।’ जति भए पनि आफ्नो मातृभूमि जस्तो ठूलो चीज दुनियामा केही घामको स्वभाव छ । जति क्षेत्रफल बढायो उति पतलाउन् प्रेमको प्रवृत्ति रहेछ जस्तो ख्याल हुन्छ । म विश्वप्रेम मातृभूमिमा सिक्तछु, न कि विश्वमा ।

मातृभूमिप्रेम, नेपालको महत्व मेरा मगजका गिर्खागिर्खाहरू थाहा पाउँछन्, हृदयमा होऊ झिलिक्क झिलिक्क नेपाल, म विश्वको अनन्त दूर कुनामा अहिले भएको भए ‘तँ को होस् ?’ भन्ने कुनै भ्रमणप्रिय गन्धर्वको प्रश्नलाई म उत्तर दिन्थे – ‘नेपाल’ । मृत्यु स्वर्गबाट ओर्लदा ‘त के चाहन्छस् ?’ को प्रश्नलाई पनि म प्रत्युत्तर दिन्थे, – ‘नेपालको भलाई ।’ अरू मुक्ति खोजून्, स्वर्गपछि दौडुन्, म खोज्छु नेपालको तर्फ अविरल शुभकामना र नेपालको अनन्त सेवा । चाहे स्वर्ग होस् चाहे रौरव, अरू देशका गौरव मलाई नबताऊ, मेरो हृदय जान्दछ । मेरो हीरा कहाँ छ र उसको भलक कस्तो छ ! हस्सी उडाउने हस्सी उडाउँछन् । तर म भन्दछु कि मेरो मातृभूमिमा त्यो आर्यसभ्यता छ, जसले संसारलाई एक विशाल युगसम्म आध्यात्मिक पोषण पु¥याउन सक्तछ । अरूका श्रीपेच शिरमा रहून्, मेरो स्वदेशको श्रीपेच हृदयमा रहन्छ ।

विदेश भनेको सपना हो, एउटा कता–कताको कथा हो, नदेखेकै झिलिमिली हो, अस्पष्ट अग्राह्य बाहिरी कुरा हो, जो मेरो क्षितिजभित्र पर्दैन, त्यससँग मेरो नजरको के नाता १ कति थोरै नेपालवासी सम्झँदा हुन् कि यो नेपाली तारामण्डले अद्र्धगोलाबाहिर कुनै दुनियाँ छ रु वास्तवमा साधारण मनुष्यका निमित्त शिरमाथिको आकाशगोलाभन्दा ठूलो चीज केही हुँदैन, र उसले सम्झदैन कि यो खालि विशालको एक अल्प खण्ड बुझ्नमा नै के फाइदा रु सम्पूर्ण अनन्त विश्व देख्ने नजरले सूर्यलाई कस्तो सानो सेतो कनिको भन्दो होला, तर पृथ्वीवासीलाई सूर्य सेतो रापको जीवनदाता भगवान् नै ठहरिन्छन् । मेरो स्वदेश नै मेरो विश्व हो, विपना हो, मेरो सत्य हो, एउटै खाँदिलो अस्तित्व हो ।

जब म विदेशमा हुन्छु तब बोलचित्र र नाटक हेरिरहेको हुन्छु, जब म स्वदेशमा हुन्छ, म जीवन अनुभव गरिरहन्छु । स्वदेशप्रेम संकुचित गुण हो भन्ने लेखकहरूले आजकालको साङ्ग्रोपनादेखि वाक्क भएर कलम लिएका हुन् । तर ठाकुरबाबाको देखासिकी गर्ने सबै सिकारु चीज स्वदेशमै विकासिन्छ र जसले आफ्नो जाति, आफ्नो राष्ट्रको प्रेम जान्ने हुनु मात्रै हो, बालुवामाथि घर बनाउनु भनेको त्यही हो । मेरा बादलभन्दा बेकम्मा हुन्छन् । सजीव अनुभवहरूको कलात्मक प्रकाशन साहित्य हो भने जो सच्चा नेपाली छैन, त्यसले नेपाली साहित्य लेख्न सक्तैन । नेपालको हरएक दृश्य र अनुभूत वस्तु मभित्र मिलान लिएर विचार, भाव र सम्झनाका स्वरूपमा अनेक क्रियाहरूद्वारा आत्मप्रकाशन लिइरहेछन् ।

सार्वजनिक विश्रवसत्यात्मक जातिकल्याणकारी तत्वहरूका सम्बन्धको आधारमा म लेखितनँ, लेख्ने नेपाल हो, म बोल्दिन, बोल्ने नेपाल हो, मेरा विचार होइनन्, नेपालका अनुभूतिगम्य दृश्य र श्रव्य सामग्रीका प्रभावहरू हुन् खालि मभित्रको अमर तत्व । यी सामग्रीहरूद्वारा नवीन–नवीन झल्का र सन्देश पाउँदै, आफ्नो सेवाको मार्गमा चलिरहन्छ ।