‘वीपी मरेकै दिन मेलमिलाप नीतिको पनि दाहसंस्कार गरियो’

काठमाडौं । नेपाली कांग्रेसभित्र ‘कोइराला परिवार’ को आफ्नै कथा छ । कोइराला परिवारभित्र संघर्ष र सहकार्यका अनेक किस्सा छन् । १४ औं महाधिवेशनमा कोइराला परिवारभित्रको संघर्ष सतहमा आयो । सक्रिय राजनीतिमा रहेका तीन कोइराला तीनतिर लागे ।

कांग्रेस सभापतिमा डा. शेखर कोइराला टिमसहित प्रतिस्पर्धा गरे । दाजु शेखरको टिममा नबसेर सुजाता कोइराला प्रकाशमान सिंहको प्यानलबाट उपसभापतिमा प्रतिस्पर्धा गरिन् । सभापतिको रेस छाडेका डा. शशांक कोइराला केन्द्रीय सदस्यको उम्मेदवार बने र कुनै पनि समूहमा खुलेनन् ।

२०७५ सालमा वीरगञ्ज पुगेका शेखर, सुजाता र शशांकलाई कांग्रेस कार्यकर्ताहरूले १ सय २१ किलोको एउटै माला पहिर्‍याइदिएका थिए । सक्रिय राजनीतिमा रहेका तीनै कोइरालाले एकैस्वरमा भने – अबको महाधिवेशनमा हामी एकताबद्ध रहन्छौं , नेतृत्व फेर्छौं ।

प्रजातन्त्र पुनःस्थापना नहुँदै भारतीय भूमिकाको कडा आलोचना गरेका प्रकाश प्रजातन्त्र पुनःस्थापनापछि लामो समय निर्णायक भूमिकामा रहन पाएनन् । २०४८ को आमनिर्वाचनमा २ क्षेत्रबाट जितेर प्रधानमन्त्री बनेका गिरिजाप्रसाद कोइरालाले छोडेको सुनसरीमा भएको उपनिर्वाचनमा प्रकाश उम्मेदवार बनेका थिए । उपनिर्वाचन जिते पनि सरकारमा रहेर काम गर्ने अवसर भने प्रकाशले पाएनन् ।

न कोइरालाहरू एकताबद्ध रहे, न कांग्रेसमा नेतृत्व परिवर्तन भयो । शेखर, सुजाता र शशांकका समेत अभिभावक मानिने वीपीपुत्र प्रकाश कोइराला कांग्रेस महाधिवेशनबारे खासै गम्भीर देखिएनन् । कांग्रेसको प्रत्यक्ष राजनीतिबाट डेढ दशकअघि नै अलग्गिएका प्रकाश कांग्रेसमा कोइरालाहरू प्रतिस्पर्धाको कुनै औचित्य नै देख्दैनन् ?

आफ्ना भाइबहिनीहरूको प्रतिस्पर्धाबारे लामो टिप्पणी गर्न उनले चाहेनन् । ‘हैन लडेको चैँ के को लागि हो ? कांग्रेसकै औचित्यमाथि प्रश्न उठेको बेला शेखर, सुजाता र शशांकको लडाइँको के अर्थ ?’, प्रकाशले प्रश्न गरे ।

०००

पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध आन्दोलनको माहोल बन्दै थियो । २०४५ चैततिरको कुरा हो भारतले नेपालविरुद्ध नाकाबन्दी लगायो । भारतीय पक्षबाट आवागमन अवरोध गरिएपछि नेपालमा राजनीतिक वातावरण पनि खल्बलिँदै थियो । प्रजातन्त्र पुनःस्थापना माग गरेका दलहरूले नाकाबन्दीको विरोध गरेनन् । पञ्चायती व्यवस्थालाई गलाउन नाकाबन्दी उपयुक्त नै हुने नेपाली कांग्रेससमेतको बुझाइ देखियो ।

त्यहीबीचमा कांग्रेस नेतासमेत रहेका वीपीपुत्र प्रकाशले बीबीसीमा अन्तर्वार्ता दिए । ‘भारतले नेपालसँग सार्वभौम राष्ट्रको व्यवहार गरेन । नाकाबन्दी गलत छ र सम्पूर्ण हिसाबले भत्सर्नायोग्य छ’, प्रकाशको टिप्पणी थियो ।

प्रजातन्त्र पुनःस्थापना नहुँदै भारतीय भूमिकाको कडा आलोचना गरेका प्रकाश प्रजातन्त्र पुनःस्थापनापछि लामो समय निर्णायक भूमिकामा रहन पाएनन् । २०४८ को आमनिर्वाचनमा २ क्षेत्रबाट जितेर प्रधानमन्त्री बनेका गिरिजाप्रसाद कोइरालाले छोडेको सुनसरीमा भएको उपनिर्वाचनमा प्रकाश उम्मेदवार बनेका थिए । उपनिर्वाचन जिते पनि सरकारमा रहेर काम गर्ने अवसर भने प्रकाशले पाएनन् ।

२०५६ को निर्वाचनमा रौतहटबाट उनी प्रतिनिधिसभा सदस्यमा निर्वाचित भए । कांग्रेसले बहुमतको सरकार बनायो तर प्रकाशले मन्त्री बन्ने अवसर पाएनन् । कोइराला परिवारको आन्तरिक शक्ति संघर्षकै कारण प्रकाशले अवसर नपाएको बुझाइ कांग्रेस वृत्तमा छ ।

‘आजको राजनीतिमा वीपीको मेलमिलाप नीतिको सान्दर्भिकता कस्तो देख्नुहुन्छ ?’, यो प्रश्नमा प्रकाश अलि गम्भीर देखिए । वीपीसँगै मेलमिलापको नीति सकिएको उनको दाबी रह्यो । वीपीका राजनीतिक सहकर्मीहरू गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराईसमेतले मेलमिलापको नीतिको अन्तर्यलाई नबुझेको महसुस प्रकाशले गरेका छन् ।

आफ्नै काका गिरिजाप्रसादको समेत कडा आलोचकका रूपमा चिनिने प्रकाशलाई धेरैले भावी नेतृत्वका रूपमा आँकलन गरेका थिए । यद्यपि नेपाली राजनीतिमा भारतीय प्रभावको सधैँ विरोध गर्ने र राजासहितको प्रजातन्त्रको वकालत गर्ने गरेका कारण उनी विस्तारै ‘कर्नर’ मा परे ।

नेपालमा पञ्चायती व्यवस्थाको अन्त्य गरी बहुदलीय व्यवस्था ल्याउनुपर्नेमा दृढ निश्चयी भए पनि त्यसका लागि अन्तर्राष्ट्रिय शक्ति केन्द्रहरूलाई चलखेल गर्न दिन नहुने प्रकाशको अडान थियो । २०४६ साल माघ ५ गते चाक्सीबारीस्थित गणेशमान सिंहको निवासमा कांग्रेसको राष्ट्रिय सम्मेलन भयो । सोही सम्मेलनले जनआन्दोलनको महत्वपूर्ण निर्णय लिएको थियो ।

भारतका समाजवादी नेता चन्द्रशेखरसहित केही भारतीय नेताहरू उद्घाटन समारोहमा सहभागी थिए । नेपालमा प्रजातन्त्र पुनःस्थापना गर्ने सन्दर्भमा चन्द्रशेखरले दिएको मन्तव्य वीपीपुत्र प्रकाशलाई चित्त बुझेन । चन्द्रशेखरले नेपालको राजसंस्थाबारे गरेको टिप्पणीपछि असन्तुष्ट रहँदै प्रकाश मञ्चबाट उठेर हिँडे ।

‘नेपालमा प्रजातन्त्र आवश्यक थियो तर त्यसका लागि चन्द्रशेखरले नेपालको राष्ट्रप्रमुखलाई लाञ्छना लगाउनु स्वभाविक थिएन । उनको भाषण चित्त नबुझेपछि म मञ्चबाट ओर्लिएँ । मसँगै केही साथीहरू चाक्सीबारीबाट बाहिरियौं’, प्रकाश सम्झन्छन् ।

४६ सालको जनआन्दोलमा भारतीय सद्‍भावमात्रै नभएर कम्युनिष्टहरूसँगको सहकार्यप्रति पनि प्रकाशको फरक मत रही नै रह्यो ।

०००

पिता वीपी कोइरालाको गहिरो राजनीतिक प्रभाव छोरा प्रकाशमा देखिन्छ । यद्यपि प्रकाशले वीपीलाई जुनरूपमा बुझेका छन्, कांग्रेसले त्यहीरूपमा बुझ्न सकेन ।

तत्कालीन राजा वीरेन्द्र र वीपीबीचको भेटको एक प्रसंग प्रकाश अझै सम्झन्छन् ।

राजा वीरेन्द्रले वीपीलाई सोधे – वीपी के तिम्रो पार्टी तिम्रो पकडमा छ ?

राजाको प्रश्नलाई व्यंग्यको झटारोका रूपमा लिएका वीपीले तत्काल जवाफ दिए- सरकार के यो व्यवस्था (पञ्चायत) तपाईंको पकडमा छ ?

यही संवादलाई आजपनि प्रकाश वीपीको मेलमिलाप नीतिको सान्दर्भिकतासँग जोड्छन् । ‘राजाले त्यतिबेलै व्यवस्थामा आफ्नो नियन्त्रण नरहेको स्वीकार गरिसकेका थिए । त्यसो भए कांग्रेस र पञ्चायतमा कसको प्रभाव थियो त ? यही प्रश्नको उत्तर मेलमिलापको नीतिले दिनुपर्थ्यो’, प्रकाश भन्छन् ।

वीपीको मेलमिलाप नीतिबारे कांग्रेसमा निरन्तर बहस भइ नै रहन्छ । हरेक वर्ष पुस १६ मा वीपीको योगदान र मेलमिलापको नीतिबारे चर्चा हुन्छ । वामपन्थी दलहरूसँगको सहकार्यदेखि संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापनासम्ममा कांग्रेसले योगदान गरिसकेको छ । वीपी विचारलाई हेर्ने दृष्टिमा कांग्रेसभित्र मात्रै नभइ अन्य दलहरूका पनि भिन्न धारणा रहेका छन् ।

मेलमिलापको नीतिलाई साँघुरो अर्थबाट बुझिएका कारण वीपीप्रति अन्याय भएको प्रकाशको दाबी छ । नेपालको सार्वभौमिकतामाथि नै प्रश्न उठ्न लागेको पृष्ठभूमीमा राष्ट्र बचाउने नीति वीपीले लिएको प्रकाश बताउँछन् ।

‘वीपीले पहिले राष्ट्र जोगाउने अनि प्रजातन्त्र ल्याउने कुरा गर्नुभयो । कांग्रेसले राष्ट्रभन्दा प्रजातन्त्रलाई प्राथमिकता दियो । कांग्रेसले प्रजातन्त्रलाई यत्ति धेरै महत्व दियो कि राष्ट्रियता ओझेलमा पर्‍यो’, प्रकाशको भनाइ छ ।

‘आजको राजनीतिमा वीपीको मेलमिलाप नीतिको सान्दर्भिकता कस्तो देख्नुहुन्छ ?’, यो प्रश्नमा प्रकाश अलि गम्भीर देखिए । वीपीसँगै मेलमिलापको नीति सकिएको उनको दाबी रह्यो । वीपीका राजनीतिक सहकर्मीहरू गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराईसमेतले मेलमिलापको नीतिको अन्तर्यलाई नबुझेको महसुस प्रकाशले गरेका छन् ।

‘वीपीको मेलमिलापको नीतिलाई साँचो मानेमा कसैले बुझेन । वीपीकै समकालीन नेताहरू गणेशमान सिंह र किसुनजीले समेत अन्तरमनबाट बुझ्न सक्नुभएन । गिरिजाप्रसादले बुझ्ने कुरै थिएन । मेलमिलापको एसेन्स बुझेकी शैलजाको के हालत भयो ? मेरो हालत यस्तै छ । म त भन्छु वीपी मरेकै दिन मेलमिलापको नीतिको पनि दाहसंस्कार गरियो’, प्रकाशले भने ।

०००

वीपीको मेलमिलाप नीतिबारे कांग्रेसमा निरन्तर बहस भइ नै रहन्छ । हरेक वर्ष पुस १६ मा वीपीको योगदान र मेलमिलापको नीतिबारे चर्चा हुन्छ । वामपन्थी दलहरूसँगको सहकार्यदेखि संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको स्थापनासम्ममा कांग्रेसले योगदान गरिसकेको छ । वीपी विचारलाई हेर्ने दृष्टिमा कांग्रेसभित्र मात्रै नभइ अन्य दलहरूका पनि भिन्न धारणा रहेका छन् । राजासहितको प्रजातन्त्र नै मेलमिलापको नीति हो भन्ने धारणा राख्ने प्रकाश कोइरालासहितका धेरै नेताहरू अहिले कांग्रेसमा छैनन् ।

शाही घोषणालाई समर्थन गरेका प्रकाश राजाको नेतृत्वको मन्त्रिपरिषदमा मन्त्री नै बने । कांग्रेसले उनलाई साधारण सदस्यसमेत नरहने गरी निष्कासन गर्‍यो । अहिले उनी स्वतन्त्र दैनिकी बिताइरहेका छन् । जसलाई उनी ‘रिटायर्ड लाइफ’ भन्न रुचाउँछन् ।

वीपी कोइरालाको निधन भएको ४० वर्ष बितिसकेको छ । वीपीले मेलमिलापको नीति लिएर नेपाल फर्केको पनि ४६ वर्ष भइसकेको छ । कांग्रेसले अहिले पनि छिटपुटरूपमा मेलमिलाप दिवस भनेर पुस १६ गतेको कर्मकाण्ड गरिनै रहेको छ ।

अहिले कोइराला परिवारबाट शेखर, शशांक र सुजातामात्रै होइनन् , प्रकाशपुत्र सिद्धार्थ पनि कांग्रेस राजनीतिमा सक्रिय छन् । यद्यपि छोरी मनिषालाई कांग्रेसको राजनीतिमा सक्रिय नहुन प्रकाशको सुझाव छ । ‘मनिषाले अन्तर्राष्ट्रियरूपमै छवि बनाएकी छिन् । कांग्रेसभित्रको विकृत राजनीतिमा नलाग्न मेरो सुझाव रहन्छ । तर निर्णय त उसैको हुन्छ’, प्रकाशले भने । मनिषाले पनि अहिलेसम्म कांग्रेसको राजनीति गर्ने संकेतसम्म गरिसकेकी छैनन् ।

हालै कांग्रेसको १४ औं महाधिवेशन सम्पन्न भयो । कोइराला परिवारका तीन नेता तीनतिर भए । यसलाई सामान्यरूपमा लिएका प्रकाश कांग्रेसले आफूलाई ‘रिभ्यू’ गर्नुपर्ने बताउँछन् । ‘यही कांग्रेसमा कसले नेतृत्व गर्छ भन्ने विषय गौण हो । कांग्रेसले आफूलाई रिभ्यू गरोस् । वीपीलाई सही ढंगले बुझोस् । राजनीतिमा सक्रिय मेरा भाइबहिनी र छोरालाई मेरो यत्ति सुझाव छ’, यति भन्दै प्रकाशले भनाइ बिट मारे ।

वीपी कोइरालाको निधन भएको ४० वर्ष बितिसकेको छ । वीपीले मेलमिलापको नीति लिएर नेपाल फर्केको पनि ४६ वर्ष भइसकेको छ । कांग्रेसले अहिले पनि छिटपुटरूपमा मेलमिलाप दिवस भनेर पुस १६ गतेको कर्मकाण्ड गरिनै रहेको छ । तर, मेलमिलाप दिवसको मर्म सायद प्रकाशले जति कोइराला परिवारकै अरुले बुझे वा बुझेनन् ? यो प्रश्न चाहिँ अनुत्तरित नै रहनेछ ।