आकाशगंगाको भीडमा ‘निरस एक्लो पृथ्वी’

आज विश्व वातावरण दिवस संसारभरी एकसाथ मनाइँदै छ । विश्व वातावरण दिवस संयुक्त राष्ट्र संघको वार्षिक कार्यक्रम हो । जनचेतना अभिवृद्धि गर्ने प्रधान साधन हो । संयुक्त राष्ट्र संघअन्तर्गतको वातावरणीय कार्यक्रम (युनेप)सँगको सहकार्यमा हरेक वर्ष जुन ५ तारिखमा विश्व वातावरण दिवस मनाउने गरिन्छ ।

यसपटकको विश्व वातावरण दिवसको आतिथ्यता स्वीडेनले गर्दैछ । विश्व पर्यावरणप्रति वैश्विकस्तरमा राजनीतिक र सामाजिक जागृति ल्याउने उद्देश्यले सन् १९७३ बाट मनाउन यो दिवस मनाउन थालिएको हो । हरेक वर्ष फरकफरक विषयवस्तु र नारा दिएर विश्वभर वातावरणीय सचेतना अभिवृद्धि गर्न यो दिवस मनाइन्छ ।

मात्र एक पृथ्वी (ओन्ली वान अर्थ) यसपालिको विश्व वातावरण दिवसको मूल विषयवस्तु (थिम) हो । ब्रम्हाण्डमा करोडौं आकाशगंगा छन् । आकाशगंगामा करोडौं ग्रहहरु छन् । तर त्यहाँ मात्र एउटा पृथ्वी छ । यो नै सौर्यमण्डलको एकमात्र जीवित ग्रह हो । हुन त वैज्ञानिकहरुले अन्य ग्रहमा पनि जीवन छ कि भनेर खोज अन्वेषण गरिरहेका छन् । अहिलेसम्म पृथ्वीको विकल्प भेटिएको छैन । त्यसैले पृथ्वी रहेमात्र हामी रहन्छौं ।

यसपटकको थिमले अझ बढी दीगो र हरित जीवनशैलीको सम्भावनालाई हाइलाइट गर्नेछ । प्रकृतिसँग मिलेर दीगो रुपमा जीवनयापन गर्नुपर्छ भन्ने जनचेतना पैmलाइरहेको छ विश्वव्यापी रुपमा । पृथ्वी हामी सबैको एकमात्र र निर्विकल्प साझा घर हो । त्यसैले हामीले यहाँ भएका स्रोतसाधनको संरक्षण र संवद्र्धन गर्नुपर्छ । हाम्रो धरती र जनजीवनलाई सुरक्षित राख्न पर्यावरणलाई सुरक्षित राख्नुपर्दछ ।

हाम्रो संविधानले हरेक नागरिकले स्वच्छ वातावरणमा बाँच्न पाउनुपर्छ भनेर मौलिक हकमा उल्लेख गरेको छ । तसर्थ संघीय सरकारको विज्ञान, वन तथा वातावरण मन्त्रालय, प्रदेश सरकारअन्तर्गतका सरोकारवाला मन्त्रालयहरु र स्थानीय तहमा नीति निर्माण गर्दा यो विषयलाई समेट्न छुटाउनु हुँदैन ।

संविधान–२०७२ को भाग–३ मौलिक हक र कर्तव्य अन्तर्गत धारा ३० मा स्वच्छ र स्वस्थ वातावरणमा प्रत्येक नागरिकलाइ स्वच्छ र स्वस्थ वातावरणमा बाँच्न पाउने हक हुनेछ भन्ने उल्लेख छ । वातावरणीय प्रदूषण वा ह्रासबाट हुने क्षतिबापत पीडितलाई प्रदूषकबाट कानुन बमोजिम क्षतिपूर्ति पाउने हक छ । राष्ट्रको विकास सम्बन्धि कार्यमा वातावरण र विकासबीच समूचित सन्तुलनका लागि आवश्यक कानूनी व्यवस्था गर्ने कुराको ग्यारेण्टी गरेको छ हाम्रो संविधानले ।

चक्रीय अर्थव्यवस्था आत्मसाथ गरौं

जनसंख्या वृद्धि विश्वव्यापीरुपमा बढिरहेको छ । यससँगै कच्चा पदार्थको मागमा पनि उल्लेख्य वृद्धि भैरहेको छ । यस्ता कच्चा पदार्थको मात्रा पृथ्वीमा सीमित छ । कच्चा पदार्थको उत्खनन् र दोहनले वातावरणमा दूरगामी नकारात्मक प्रभाव पार्दछ । ऊर्जा खपतमा बढोत्तरी भएर कार्बनडाइ अक्साइडजस्ता हानिकारक ग्यासको उत्सर्जन बढ्ने हुन्छ । हामीले हरेक दिन प्रयोग गर्ने सामग्रीको उत्पादनले कुल कार्बन उत्सर्जनको ४५ प्रतिशत हिस्सा ओगट्छ भन्ने तथ्यांक छ ।

तसर्थ हरित गृह प्रणालीमा पर्ने नकारात्मक असर कम गर्न युरोपियन युनियन कम्पनीहरुले फोहोर निरोध गर्ने, इको डिजाइन गर्ने र पुनःप्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्ने प्रयास थालिसकेका छन् । हामीकहाँ भने सचेतनाको अभावका कारण सस्ता, कमसल गुणस्तर भएका र कम टिकाउ वस्तुहरु विश्व बजारबाट आयात गर्ने होडबाजी चलिरहेको छ । यसो हुँदा कालान्तरमा हाम्रो धरती त्यस्ता हानीकारक सहउत्पादन (बाइप्रडक्ट) डम्पिङ्ख भएर अवस्था वातावरणीय अवस्था भयावह बन्ने खतरा देखिदैछ । भर्खरै नेपालका तारे होटलले एकपटक मात्रै प्रयोग हुने प्लाष्टिक प्रयोग नगर्ने घोषणा गरेक छन् । यो सानो कदम र प्रयासले विश्वमा व्यापक रुपमा पैmलिएको जलवायु परिवर्तनको असरलाई न्यूनीकरण गर्न जागरण पैदा गर्नेछ ।

चक्रीय अर्थव्यवस्थातिर सचेतनापूर्वक लाग्ने हो भने वातावरणमाथिको नकारात्मक दबाब र प्रभाव कम गर्न सकिन्छ । त्यसो हुँदा कच्चा पदार्थको सप्लाई सुनिश्चित हुन्छ । प्रतिस्पर्धात्मक क्षमता अभिवृद्धि हुन्छ । नवप्रवर्तन गर्ने जागरण बढ्छ । आर्थिक वृद्धि दरिलो हुन्छ (कुल ग्रार्हस्थ उत्पादनको झण्डै ०.५ प्रतिशत) र दशौं लाखको संख्यामा नयाँ रोजगार सिर्जना गर्न सकिन्छ । त्यस्तै आम उपभोक्ताले पनि टिकाउ, भरपर्दो र इनोभेटिभ वस्तु खरिद गर्न पाउँछन् जसले गर्दा उनीहरुको जीवन गुणस्तरीय हुन्छ र पछि पैसा पनि बचत हुन्छ ।

चीनले चक्रीय अर्थव्यवस्थाको दिशामा अग्रसर भएर अर्थतन्त्र बलियो बनाउँदै लगेको छ । चीनको राष्ट्रिय विकास तथा सुधार आयोगले पञ्चवर्षीय योजनामा चक्रीय अर्थव्यवस्थासँग जोडिएर नीति तयार गर्छ । विश्वमा पहिलोपटक चीनले राष्ट्रिय चक्रीय आर्थिक परियोजना कार्यान्वयनमा ल्याइसकेको छ । ऊर्जा दक्षतामा ध्यान दिइएको छ । आधुनिक चक्रीय अर्थव्यवस्था अनुसन्धान केन्द्रजस्ता संस्था स्थापना गरेर काम गरिरहेको छ ।

नेपालजस्ता देशका लागि दुईवटा बाटा छन् अगाडि– या त चक्रीय अर्थव्यवस्था जस्ता सुविचारित सुधार लागू गर्ने वा अराजकता र अव्यवस्थाको सामना गर्ने । चक्रीय अर्थव्यवस्थाको प्रवद्र्धनका लागि सचेतना कार्यक्रम गरिनुपर्दछ र यसलाई राष्ट्रिय एजेण्डाको रुपमा महत्व दिनुपर्दछ । संसाधनको दक्षता अभिवृद्धि नभइ चक्रीय अर्थव्यवस्थाको अवधारणा सम्भव हुन्न । त्यसैले यसलाई नीति लक्ष्यको रुपमा प्रमुख स्थान दिनुपर्दछ ।

विश्व मौसम जोखिम सूचकांकको प्रतिवेदन–२०२०ले नेपाल वातावरणीय संकटका हिसाबले नवौं स्थानमा रहेको बताएको छ । तर हामीमा अभैm उन्नतस्तरको चेतना जागृत हुनसकेको छैन । प्राकृतिकरुपमा स्वच्छ रहेको हाम्रो देशको अर्थतन्त्रलाई विकासका अव्यवस्थित र अल्पकालीन सोंचबाट बिग्रिन नदिई भावी पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्न चक्रीय अर्थव्यवस्थाको अवधारणा आत्मसात गर्नु अत्यावश्यक छ ।

विश्वप्रख्यात लेखक जेयर्ड डायमण्डले किताब ‘कोल्याप्स–हाउ सोसाइटिज चुज टु फेल अर सक्सिड’मा ऐतिहासिक समाजहरुको मिहीन अध्ययन गरेका छन् । प्राचीन मानव जातिले कसरी ठूलाठूला चुनौतीको सामना गरेर अस्तित्व जोगाइ राखे भन्ने तथ्य बताएका छन् । डायमण्ड भन्छन्– प्राचीन मान्छेले नजानेर, नबुझेर वातावरण विनाश गर्थे र त्यसैको दुष्परिणामले आपैm बिनाश हुन्थे । समाज विघटन हुने प्रमुख कारण मध्येको एक हो वन विनाश, प्रदूषण, माटोको ¥हास, र जलवायु परिवर्तन । एक्काइसौं शताब्दीका हामी मानव अब यी ऐतिहासिक तथ्यबाट पाठ सिकेर वातावरणीय विनासको चंगुलमा फस्ने जस्तो मुख्र्याईं गर्नुहुन्न ।

हरित अर्थतन्त्र प्रवद्र्धन गरौं

विश्व मौसम जोखिम सूचकाङ्कको प्रतिवेदन–२०२०ले नेपाल वातावरणीय संकटका हिसाबले नवौं स्थानमा रहेको बताएको छ । तर हामीमा उन्नतस्तरको चेतना जागृत हुन सकेको छैन । ‘हरियो वन नेपालको धन’ भन्ने नारा बिर्सिन थालिएको छ आजकाल । प्राकृतिक रुपमा स्वच्छ रहेको हाम्रो देशको अर्थतन्त्रलाई विकासका अव्यवस्थित र अल्पकालीन सोंचबाट बिग्रन नदिई भावी पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्न हरित अर्थतन्त्र अवधारणा महत्वपूर्ण हुन्छ ।

नेपालको दीगो विकासका लागि उपयुक्त माध्यम हो हरित अर्थतन्त्र । पृथ्वीमा बसोबास गर्ने सबै मानव जातिको समृद्धि लागि सन् २०३० सम्ममा प्राप्त गर्ने भनेर तय गरिएको दिगो विकास एजेण्डा–लक्ष्य प्राप्त गर्न पनि हामीले हरित अर्थतन्त्रलाई प्रवद्र्धन गर्नुपर्दछ । अर्गानिक कृषि उत्पादन, पर्यटन उद्यम, जडीबुटी उत्पादन, नविकरणीय ऊर्जा, खोलानालाको सदुपयोग र सम्वद्र्धनमाबाट हामीले सबल र आत्मनिर्भर अर्थतन्त्र निर्माण गर्न सक्छौं ।

त्यसैले हरित आर्थिक विकासमा टेवा पुग्ने गरी सरकारी नीति निर्माण गरेर विकासका गतिविधि परिचालन गर्नुपर्दछ । हरित अर्थतन्त्रको विकासको प्रचुर सम्भावना छ नेपालमा । भौतिक विकासलाई विनासले छायाँजस्तै सँगसँगै पछ्याइरहको हुन्छ, त्यसैले हरित अर्थतन्त्रको अवधारणालाई विकास नीतिमा अनिवार्य रुपमा जोडेर लैजानुपर्दछ ।

हाम्रो बैंक तथा वित्तीय प्रणालीको लगानी ‘खैरो क्षेत्र’– जस्तैः व्यवसायिक कृषि, निर्माण र रियल स्टेट (घरजग्गा)मा केन्द्रित छ । यी सबै क्षेत्रमा वातावरणीय खतरा र उच्च जलवायु जोखिम रहन्छ । तसर्थ अब यी क्षेत्रको लगानी हरित अर्थतन्त्र प्रवद्र्धन गर्ने व्यवसाय र आयोजनातिर मोड्नुपर्दछ । नेपालको वित्तीय क्षेत्रसँग वातावरणीय हिसाबकिताब गर्ने ज्ञान सीमित छ त्यसैले उनीहरुको लगानी जोखिम समेत बढ्दो छ । यसतिर नियामक निकाय र सरकारले नीतिगत व्यवस्थामाबाट हस्तक्षेप बढाउन ढिलो गर्नुहुन्न ।

दीगो वन व्यवस्थापन र सो को प्रमाणीकरण, वैकल्पिक ऊर्जा (सौर्य, जलविद्युत, वायु ऊर्जा, वायोग्यास)को प्रयोग, कार्बन अवशोषणका लागि वन जंगलको संरक्षण र बिस्तार, वातावरणीय सेवा भुक्तानी कार्यान्वयन, वातावरणमैत्री पूर्वाधार विकास, हरित रोजगारी, प्राङ्गारिक कृषि खेती प्रवद्र्धन, जीविकोपार्जनका लागि प्राकृतिक स्रोत माथिको निर्भरतालाई कम गर्ने स्वच्छ यातायात प्रविधि एवं पर्या–पर्यटनलाई बढावा दिने गरी विकास नीति तर्जुमा गर्नुपर्दछ । वातावरण मन्त्रालय र राष्ट्रिय योजना आयोगले न्यून कार्बन विकास रणनीति त तर्जुमा गरेका छन् । जलवायु परिवर्तन नीति बनेको छ । तर कार्यान्वयन शून्यप्रायः छ । अब पनि विकासको ढाँचा आर्थिक मात्रै हो भन्ने दृष्टिकोणले जरा गाडेको छ ।

जलवायु परिवर्तन अर्थात क्लाइमेट चेन्ज अहिले विश्वव्यापी रुपमा चासोको विषय हो । नेपालमा यसप्रतिको चासो र सरोकार अलि कम देखिन्छ । जलवायु परिवर्तनको बिषय वर्तमान विश्वको वास्तविकता हो । यसले पृथ्वीमा तीब्र रुपले नोक्सान पुराइरहेको छ । जलवायु परिवर्तनले निम्त्याइरहेको चुनौतीबारे व्यापक जनचेतना जगाउन सकियो भनेमात्र प्रभावकारी ढंगले यसलाई रोक्न सकिन्छ । विश्व पर्यावरण दिवसको अवसरमा सबैमा एक्लो पृथ्वी जोगाउनुपर्छ भन्ने सचेतना जागोस्, शुभकामना ।