तीज व्रत त्याग कि तपस्या ?

पूर्वीय वैदिक सनातन धर्म परम्परागत रुपमा पौराणिक कथनअनुसार राजा हिमालयले आफ्नी पुत्री गौरी (पार्वती)को विवाह भगवान विष्णुसँग गरिदिने मनसाय राखेपछि गौरीलाई साथीहरुले विकट स्थानमा पुर्‍याए । त्यसपश्चात महादेवलाई प्रेम प्रस्ताव राख्न नसकेकी गौरीले महादेव स्वामी पाउँ भनी तपस्या गरेकी थिइन् । फलस्वरुप भाद्र शुक्ल पक्षको तृतीया तिथि हस्ता नक्षत्रका दिन महादेव स्वयं प्रकट भई गौरीको मनको पुकारलाई स्वीकारेको भन्ने पौराणिक विश्वासका आधारमा हरेक वर्ष भाद्र शुक्ल पक्षको तृतीयाका दिन तीज पर्व मनाइन्छ ।

त्यसलाई विवाहित र अविवाहित महिलाले अनुशरण गर्दै आएका छन् । अविवाहित महिलाले महादेव जस्तै पति पाउँ भन्दै व्रत बस्छन् भने विवाहित महिलाले पतिको आयुको लागि । तीजको दिन निराहार व्रत बस्छन् । तीजको अघिल्लो मध्यरातसम्म दर खाएर महिलाहरु हर्षोल्लासका साथ मनाउँछन् । जसलाई दरखाने दिन पनि भनिन्छ । यसरी पार्वतीले महादेव नै पाउँ भनेर गरेको तपस्या एकातिर स्वतन्त्र प्रेमको लागि जायज जस्तो देखिन्छ भने अर्कोतिर असल पति पाउन महिलाले तपस्या गर्नैपर्छ भन्ने सन्देश पनि दिएको छ । जसले गर्दा हरेक वर्ष लाखौं महिला तीजको दिन निराहार व्रत बस्ने गरेको पाइन्छ ।

प्रेम प्राप्त गर्न तपस्या कि त्याग ?

यो युगमा पनि अधिकांश महिला पुरातन चिन्तनको भ्रममा छन् । जतिसुकै परिवर्तनको कुरा गरे पनि महिलामा पौराणिक कथनको छाप परिरहेको छ । जसले प्रेम सम्बन्धमा तपस्या होइन त्याग हुनुपर्छ भन्ने कुरालाई बुझ्न सकेको छैन । त्यसैले हुनसक्छ अधिकांश महिला आफूलाई पार्वती जस्तै बनाउन चाहन्छन् र श्रीमान महादेव जस्तै होस् भन्ने कामना गर्छन् । महिलाहरुमा उही पुरानै शैलीमा व्रत बसेर असल पति प्राप्त गर्न सकिन्छ भन्ने भ्रम छ । आखिर कहिलेसम्म यो रित चलिरहने हो ?

तीजमा जति पार्वतीको चर्चा हुन्छ, महिला समानता र न्यायको निम्ति अनवरत आफ्नो जीवन खर्चेका नेपाली महिला नेतृहरु जीवनबारे चासो र चर्चा हुनुपर्छ । उनीहरुको जीवन कति प्रेरणादायी छ तीजमा विचार विमर्श हुनुपर्छ ।

तीज महिला आन्दोलन र उपलब्धिको उपज हो । त्यसैले पौराणिक पात्र पार्वतीको बारेमा जति चासो देखाइन्छ, त्यस्तै चासो नेपाली आन्दोलनमा अग्रणी महिला हस्तीहरु सहाना प्रधान, साधना अधिकारी, मंगलादेवी सिंहलगायतबारे राख्नुपर्ने पर्ने हो । यतातिर आम महिलाको चासो देखिँदैन । उनीहरुको योगदान र संघर्षको नेपाली समाजमा त्यति चर्चा भएको पाइँदैन । नेपाली महिला मुक्तिका लागि उनीहरुले गरेको कठिन संघर्ष कति महत्वपूर्ण र न्यायोचित छ, त्यसबारे चासो दिएर विश्लेषण गरेको कहीकतै पाइँदैन ।

तीजमा जति पार्वतीको चर्चा हुन्छ, महिला समानता र न्यायको निम्ति अनवरत आफ्नो जीवन खर्चेका नेपाली महिला नेतृहरु जीवनबारे चासो र चर्चा हुनुपर्छ । उनीहरुको जीवन कति प्रेरणादायी छ तीजमा विचार विमर्श हुनुपर्छ । जसले आम नेपाली महिलालाई गौरवान्वित महसुस गराओस् । सत्ता परिवर्तन र महिला अधिकारका निम्ति खर्चिएको जीवनको मूल्याङ्कन शब्दमा गर्न सकिँदैन । त्यसका साथै उनीहरुले पतिसँगै सहकार्य गर्दै नेपाली आन्दोलनमा पु¥याएको योगदान कम महत्वपूर्ण छैन । त्यो आँट सबै महिलामा हुँदैन । नेपाली आन्दोलनलाई सफल बनाउँदै पतिपत्नीको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन उनीहरुको भूमिका उत्तिकै महत्वको विषय छ ।

तीज र नेपाली महिला आन्दोलन

नेपाली आन्दोलनमा महिला मुक्तिको लागि गरेको आन्दोलन समानता र न्यायका लागि नै थियो । नेपाली समाजमा रहेको पितृसत्तात्मक व्यवस्था भत्काउन र महिलालाई राजनीतिक, शैक्षिक, आर्थिक, सामाजिक मूलधारमा ल्याउन नेपाली आन्दोलनमा महिलाको अर्थपूर्ण योगदान छ । महिलामाथिको असमानता, अन्याय, अत्याचार, शोषण, दमनका विरुद्धमा नेपाली महिलाले २००७ सालभन्दा अघिको राणाविरोधी आन्दोलनदेखि २०४६/०४७ को आन्दोलन, माओवादी सशस्त्र जनयुद्ध, २०६२/०६३ को दोस्रो जनआन्दोलनसम्म सहभागिता जनाएका थिए ।

पितृसत्तामा आधारित सामाजिक कुरीति र कुसंस्कारलाई चिरफार गर्न योगमाया न्यौपाने, मंगलादेवी सिंह, कामाक्षादेवी, साधना प्रधान, द्वारिकादेवी ठकुरानी, सहाना प्रधान, शैलजा आचार्यलगायतका हस्तीले गरेको संघर्ष र योगदान नेपाली समाजमा महिलाको सामाजिक, आर्थिक, राजनितिक र शैक्षिक अधिकार स्थापना गर्नकै लागि समर्पित भएको थियो । जसकारण महिलाले चुनावमा मत दिन पाउने अधिकार स्थापित गरेको थियो । पछिल्लो समय चुनावमा लड्ने अधिकारसमेत स्थापना गर्न हजारौं महिलाले बलिदानको कोटा चुक्ता गर्नुपर्‍यो । कम्तिमा पनि महिला आफूमाथि भएका जति पनि हिंसा, विभेद र अन्यायबारे खुलेर बोल्नसक्ने भएका छन् । विडम्बना अधिक महिला अझै पनि पितृसत्तालाई प्रश्रय दिइरहेका छन् ।

पतिको आयु लामो होस् भन्ने चाहना भन्ने महिलाले पति देवत्वकरण गर्नुको साटो पतिसँग सहकार्य गरेर पारिवारिक, सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक र शैक्षिक रुपमा अघि बढ्ने आँट गर्नुपर्छ ।

संस्कार र संस्कृतिको नाममा कतै न कतै महिला स्वयं कुसंस्कारको संकुचित घेराभित्र आफूलाई राखिरहेका छन् । केही न केही बहानामा महिला पितृसत्ताको चङ्गुलमा अल्झिरहेका छन् । चाहे त्यो तीजको व्रत होस् या साउन महिनाको सोमबारे व्रत । यसको अर्थ व्रतको विरोध गर्न खोजिएको होइन । यथार्थमा कुसंस्कार अंगाल्ने पुरुष देवत्वकरण गर्न व्रत बस्ने चलनले नेपाली महिला आन्दोलनको औचित्य फेरि पनि कुसंस्कारको घेराभित्र राख्न खोजिएको हो कि भन्ने विषयलाई उठाउन खोजिएकोमात्रै हो । तीज हाम्रो राष्ट्रिय पर्व हो । यसले सामाजिक सद्भाव, पारिवारिक जमघट र महिला एक ठाउँ भेला भएर मनाइने पर्वको रुपमा त्यतिकै महत्व बोकेको छ । तर, नेपाली महिला आन्दोलनले चिर्न खोजेको कुसंस्कारलाई फेरि संरक्षण गर्नु हुँदैन भन्ने यो लेखको मुख्य आशय हो ।

प्रेम, तीज र महिला आन्दोलन औचित्य

पतिको आयु लामो होस् भन्ने चाहना भन्ने महिलाले पति देवत्वकरण गर्नुको साटो पतिसँग सहकार्य गरेर पारिवारिक, सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक र शैक्षिक रुपमा अघि बढ्ने आँट गर्नुपर्छ । पति प्राप्ति या श्रीमानको दीर्घायुको लागि महिलाले तपस्या गर्नैपर्छ भन्ने रित आम महिलाले नै तोड्नुपर्छ । यदि महिलाले पतिको देवत्वकरण गर्दै जाने हो भने महिला समानता र अधिकारको कुरा घरभित्र पनि स्थापना गर्न सकिँदैन ।

त्यसैकारण हाम्रो सामाजिक परम्परा, संस्कार र संस्कृतिमा भएका सकारात्मक कुरालाई आत्मसात गरौं । न कि संस्कारको रुपमा कुसंस्कार अंगालेर त्यसकै जालमा महिला नपरौं । कुनै श्रीमती आफ्नो श्रीमानसँग सहकार्य गरेर पारिवारिक र सामाजिक रुपमा अघि बढ्नसक्छन् भन्ने समाजलाई उदाहरण दिन सक्नुपर्छ । महिलाले पुरुषकै देवत्वकरण गर्नेमात्र हो भन्ने भन्दा पनि महिला पनि पुरुषसरह हो भन्ने गराउन सक्नुपर्छ ।

त्यसकारण प्रत्येक वर्ष मनाइने तीजले रुपान्तरित नेपाली समाजमा महिला आन्दोलन र यसको औचित्य, समानता र महिला अधिकारको सवाललाई स्थापित गर्न सक्नुपर्छ । बदलिँदो परिवेशमा पितृसत्तात्मक सोच, विचार र चिन्तनलाई अन्त्य गर्न सकियो भने मात्र सुन्दर परिवार, समाज र राष्ट्रको अनुभूति गर्न सक्छौं । यसले महिला आन्दोलनको औचित्यले सार्थकता पनि पाउनेछ ।