जब म दशैंघरभित्र जानबाट रोकिएँ

नेपालमा मनाइने सबै चाडबाड मलाई उत्तिकै प्रिय लाग्छ । तीभित्रका मूल्य-मान्यतालाई म अन्तरहृदयबाट सम्मान गर्छु । हुन त म धार्मिक अतिवाद रुचाउँदिनँ । तर पनि हाम्रा धर्म सस्कृतिसँग सम्बन्धित विश्वास, मान्यताहरुलाई विज्ञानले समेत पुस्टि गर्दा साँच्चै नै गौरवान्वित महसुस हुन्छ । प्रत्येक पर्व, उत्सव मनाउँदा त्यसभित्रका जातीय, धार्मिक, लैङ्गिक, क्षेत्रीय र साम्प्रदायिक परिधिलाई जति चिर्न सक्यो, त्यति नै तीप्रति प्रत्येकले महसुस गर्ने आदर र अपनत्व पनि बढेर जान्छ जस्तो लाग्छ । ती मूर्त, अमूर्त संस्कार, संस्कृतिको महिमा, आवश्यकता अझ विराट बनिदिन्छ । नेपालीहरुको महान चाड दसैंका विविध पक्षहरू निकै सरसपूर्ण छन् । धर्म, इतिहास, समाज र प्रकृतिसँग पनि यसको पृष्ठभूमि जोडिएकाले यो चाड निकै बृहत् छ । यद्यपि यो सुन्दर चाडसँग जोडिएको अन्धविश्वासको कालो मैलोले केही खिन्न बनाएको छ ।

बडादसैंको पहिलो दिन सोमबार विधिपूर्वक घटस्थापना गरिएको छ । विजया दशमीका दिन लगाइने जमरा घटस्थापनाका दिन राखिन्छ । पत्रकारिता पेशामा आवद्ध भएकाले घटस्थापनाका दिन हनुमानढोकाको दसैंघरबाट प्रत्यक्ष खबर सम्प्रेषण गर्ने अवसर जुर्‍यो । दसैंघरमा जमरा राखेको यसअघि नदेखेकाले पनि सम्भावित माहोलको कल्पना गर्दा ममा उत्साह छाएथ्यो । साइतमा जमरा राख्नुअघि के कस्तो तयारी हुन्छ त्यो हेर्न पनि म साइतअगावै दसैंघरमा पुगें ।

उक्त खबर सम्प्रेषण गर्न पुगेका अन्य पत्रकार मित्रहरुसँगै दसैंघरको प्राङ्गणमा पुग्यौं । अधिकांश पुरुषहरु हुनुहुन्थ्यो । सबैजना जुत्ता चप्पल खोलेर सरासर घटस्थापना गरिने स्थानतर्फ अघि बढेको देखेर मैले नि त्यसै गर्न खोजें । तर, म भित्र पस्न खोजेको देखेर चिनेको अर्को दाइले, के गर्छेउ केटीमान्छेलाई भित्र जान दिँदैनन्, भन्नुभयो । उहाँको कुरा नबुझेको जस्तो भयो । फेरि सोध्दा केटीहरुलाई घटस्थापना गरेको हेर्न दिइँदैन भन्ने थाहा पाएँ । दसैंघरमा के के हुँदो रहेछ भनेर हेर्न गएको म, चुपचाप बाहिरै बस्न बाध्य भएँ । पूजास्थलबाट पुरुष मित्रहरु आफ्नो काम सकाएर फर्किंदा ममाथि सबैले दयाभावले हेरेझैँ लाग्यो, बिचरा भनेझैं लाग्यो ।

हनुमानढोका दरवार क्षेत्रका एकजना पुजारीसँग उक्त प्रश्न राख्दा जौभित्रको अदृश्य शक्ति नारी शक्ति भएको र उक्त शक्तिलाई नारीले हेर्न नहुने जवाफ दिए । यदि हेरेको खण्डमा दशमीको दिन ग्रहण गरिने टीका र मान्यजनको आशीर्वाद प्रभावहीन हुन्छ रे !

जान मिल्दैन भन्नेहरुलाई कारण पनि सोधें । कसैले परम्परा भने त कसैले केटीहरु महिनावारी भएको हुन सक्छन् भनेर जान रोकिएको बताए । पहिलो कारणमा कुनै तुक भेटिनँ । दोस्रो कारण पनि फिट्टिकै चित्तबुझ्दो थिएन । जुन पर्वमा देवीको पुजन हुन्छ, नारी शक्तिको महिमा गाइन्छ, त्यही पर्वका विधि-विधानलाई महिलाको दृष्टिबाट लुकाएर राख्नुपर्ने तर्कमा कुनै दम छ र ?

जमरा राखेको हेर्न हुँदैन भन्नेहरुसँग उत्तर खोजें । तर, सबैले यस्तै तर्कहीन जवाफले टारे । हनुमानढोका दरवार क्षेत्रका एकजना पुजारीसँग उक्त प्रश्न राख्दा जौभित्रको अदृश्य शक्ति नारी शक्ति भएको र उक्त शक्तिलाई नारीले हेर्न नहुने जवाफ दिए । यदि हेरेको खण्डमा दशमीको दिन ग्रहण गरिने टीका र मान्यजनको आशीर्वाद प्रभावहीन हुन्छ रे !

उनका अनुसार विज्ञानमा समान ध्रुव विकर्सित हुन्छन् भन्ने युक्ति यहाँ लागू हुनेरहेछ । उनको भनाइलाई पुष्टि गर्न माटोमा जौ पर्दा कस्तो ऊर्जा पैदा हुन्छ र त्यो ऊर्जा महिलाहरुको सम्पर्कमा आउँदा कस्तो किसिमको प्रभाव सिर्जना हुन्छ, त्यस विषयमा यथेष्ट आधारहरु स्थापित हुनु आवश्यक छ । यदि त्यही विज्ञान लागू हुने हो भने रोप्दा हेर्न नमिल्ने जमरा कसरी दशौँ दिनमा लगाउन चाहिँ मिल्यो ? समान ध्रुव विकर्षित हुने सिद्धान्तले काम गर्ने भए नारीहरुले देवी शक्तिको पूजा गर्न पनि वर्जित हुनुपर्ने हैन र ?

सानैदेखि घरमा हुने घटस्थापना हेरेर हुर्किएकी मलाई अहिलेसम्म त्यस्तो अनिष्ट भएको थाहा छैन । त्यसैले पनि ती तर्क-वितर्कमा विश्वास नै लागेन ।

माथिका कारणहरुमा विश्वास गरिहाल्न सक्ने बलियो आधार मैले पाइनँ । त्यसमाथि सानैदेखि घरमा हुने घटस्थापना हेरेर हुर्किएकी मलाई अहिलेसम्म त्यस्तो अनिष्ट भएको थाहा छैन । त्यसैले पनि ती तर्क-वितर्कमा विश्वास नै लागेन ।

वडादसैं नारी शक्तिसँग सम्बन्धित छ । यसो भन्दैमा मैले लैङ्गिकताको वकालत गरिरहेको छैन । हरेक जीवसँग आफ्नै किसिमको ओज, तेज, ऊर्जा हुन्छ भन्ने तथ्य प्रमाणित पनि भएको छ । यही सत्यका आधारमा सामाजिक मूल्य, मान्यता, चालचलन पनि फेरिँदै गएका छन् । बनेका नियम-कानूनहरु, त्यहीअनुरुप परिस्कृत हुँदैछन् । समानताको आवाज जोडदार रुपमा उठ्न थालेको छ । हामी आफूलाई आधुनिक हुँ भन्न थालिसकेका छौं ।

तर, परम्पराका नाममा कतिपय मान्यताहरुले जन्माएका सामाजिक विभेदलाई हामीले नदेखे झैं गरेर पछ्याइरहेका छौं । सामाजिक विवेधलाई प्रश्रय दिने यस्ता आधारहीन परम्परालाई संस्कृतिको खोल ओढाउनु कत्तिको जायज हो ? के लैङ्गिक पृथकताकै आधारमा कुनै पनि चालचलनमा स्वच्छन्द रुपमा सरिक हुन पाउने अधिकारलाई कुन्ठित गरिनु नै हाम्रा चाडवाडका विशेषता हुन् ?

ममता थापा एभिन्युज टेलिभिजनमा आबद्ध छिन्