२० पूर्वराजदूतका अनुभव: ‘वीरेन्द्र पाकिस्तानबाट मिसाइल किन्न खोज्दै थिए, बहुदल आयो’

नेपालको राज्य सत्ताको संस्थागत स्मृतिको बिजोग छ । राज्य सत्ताका उच्च ओहोदामा बस्नेहरुले शक्ति केन्द्रसँग भेट्दा के बोले? के तर्क वितर्क भयो ? के कुरा मिल्यो ? यी र यस्ता संस्थागत स्मृति राज्य सत्तासँग छैन । अरु त अरु बेलायतसँग भएको सुगौली सन्धिदेखि चीनसँग भएको बेत्रावती सन्धिसम्मका सक्कल प्रति पनि नेपालसँग छैनन् भन्ने कुरा आम जानकारीमै छ ।

संस्थागत स्मृति बिजोग भएको देशमा व्यक्तिगत स्मृतिको पनि अर्थ हुन्छ । जब व्यक्ति खासखास समयमा राज्य सत्ताको अंग भएर बसेको छ भने त त्यो झन् सुन्दर कुरा भइहाल्यो । नेपालका २० पूर्वराजदूतसँग कुराकानी गरेर विष्णु रिजालले सम्पादन गरेको पुस्तक ‘नेपालको कूटनीतिक अभ्यासः राजदूतहरुको अनुभव’ले यो मेसोमा केही राहत दिएको छ ।

कूटनीतिक क्षेत्रमा पञ्चायतदेखि लोकतान्त्रिक गणतन्त्रसम्म जोडिएका २० राजदूतहरुको अनुभवले देशका रोचक कूटनीतिक कथाहरु समेटेको छ । नेपालको परराष्ट्र मामिला अध्ययन प्रतिष्ठानबाट परराष्ट्रमन्त्री प्रदीप ज्ञवाली र परराष्ट्रसचिव शङ्करदास बैरागीको पालामा छापिएको पुस्तकमा धेरै रोचक कूटनीतिक प्रसंगहरु छन् । यहाँ केहीको चर्चा गरिएको छ ।

बेलायतसँग भएको सुगौली सन्धिदेखि चीनसँग भएको बेत्रावती सन्धिसम्मका सक्कल प्रति पनि नेपालसँग छैनन् भन्ने कुरा आम जानकारीमै छ ।

राजा वीरेन्द्र पाकिस्तानबाट मिसाइल किन्न खोज्दै थिए, बहुदल आयो

२०४६ सालमा भारतले नेपाललाई नाकाबन्दी लाएको थियो । चीनबाट विमान खसाउने बन्दुक खरिद गरेकोलगायतका मुद्दामा भारतले नाकाबन्दी लाएको थियो । सन् १९९८ देखि २००३ सम्म फ्रान्सका राजदूत भएका तथा इजिप्ट तथा फ्रान्समा परराष्ट्र अधिकारीका रुपमा काम गरेका इन्द्रबहादुर सिंहले यो कुरा गरेका छन् ।

उनका अनुसार पाकिस्तानबाट मिसाइल किन्नेबारेमा पूर्वप्रधानसेनापति एवं पाकिस्तानका लागि नेपाली राजदूत अर्जुननरसिंह राणाको पालामा खरिदको कुरा अगाडि बढेको थियो । पाकिस्तानबाट खरिद गरिएको मिसाइल चीनको बाटो भएर ल्हासाबाट काठमाडौं ल्याउने तयारी भएको थियो । तर, यो सबै योजना तब तुहियो जब काठमाडौंमा जनआन्दोलन चर्कियो ।

यो प्रसंगमा सिंहले भनेका छन्, ‘काठमाडौंमा जनआन्दोलनले उग्र रुप लिइसकेको कुरालाई मध्यनजर गरी दरबारले आफ्नो नीतिमा परिवर्तन गरेछ । एक बिहान राजाका सैनिक सचिव शान्तकुमार मल्लले राजदूत राणालाई फोन गरी अहिले त्यो डिल रद्द गर्ने सूचना दिनुभयो ।’

पाकिस्तानबाट खरिद गरिएको मिसाइल चीनको बाटो भएर ल्हासाबाट काठमाडौं ल्याउने तयारी भएको थियो । तर, यो सबै योजना तब तुहियो जब काठमाडौंमा जनआन्दोलन चर्कियो ।

अरुण तेस्रो नेपाली नेता होइन, छिमेकी देशको दबाबले रद्द

नेकपा एमालेका तत्कालीन महासचिव माधवकुमार नेपालले विश्व बैंकलाई लेखेको पत्रकै कारणले विश्व बैंकले अरुण तेस्रोबाट हात झिकेको तर्क नेपालमा बिक्ने गर्छ । तर, पूर्वराजदूत इन्द्रबहादुर सिंहले भेटेका स्रोत व्यक्तिले भने त्यसो नभएको बताएका थिए । सन् १९८० देखि चिनजानका जोन होल्म्स् बेलायतको राजदूत भएर पेरिस पुग्दा उनैबाट त्यो कुरा सुनेको सिंहले भनेका छन् ।

बेलायतको प्रतिनिधि भएर विश्व बैंकमा समेत पुगेका होल्म्स्ले अरुण तेस्रोको सिंहले गरेको प्रश्नमा भनेका थिए, ‘म आफैं त्यसमा संलग्न छु । मलाई सबै थाहा छ । कहाँ त्यो नेपालको राजनीतिक दलको चिट्ठीले गर्दा हो र ? त्यो त तिम्रो छिमेकी देशको दबाबले गर्दा रद्द भएको हो ।’ होल्म्स्ले संकेत गरेको छिमेकी भारत हो । अहिले भारतकै कम्पनीले अरुण तेस्रो बनाइरहेको छ ।

एक पत्र, जसले बुद्ध नेपालमा जन्मेको सूचना कोरियाली पाठ्यक्रममा सच्चियो

नेपालका प्रथम नागरिक प्रधानमन्त्री मात्रृकाप्रसाद कोइरालापुत्र कमलप्रसाद कोइराला सन् २००७ देखि २०११ सम्म दक्षिण कोरियाका प्रथम आवासीय राजदूत भए । उनले कोरियाली विद्यालयको पाठ्यक्रममा बुद्ध भारतमा जन्मेको लेखेको पाए । त्यसमा कडा आपत्ति जनाउँदै उनले कोरियाली राष्ट्रपति ली म्युङ बकलाई लामो पत्र लेखे । पत्रको प्रभाव देखियो । पाठ्यक्रम सच्चियो । कोइरालाको पत्र कोरियाको अखबार कोरिया हेराल्डमा हेडलाइन बनेको थियो ।

होल्म्स्ले संकेत गरेको छिमेकी भारत हो । अहिले भारतकै कम्पनीले अरुण तेस्रो बनाइरहेको छ ।

दुई महिनामा तयार भएको सार्क सचिवालय

नेपाललाई दक्षिण एसियाको ब्रसेल्स भन्ने तर्क पनि गरिन्छ । युरोपेली संघको मुख्यालय बेल्जियमको राजधानी ब्रसेल्समा भएजस्तै दक्षिण एसियाली क्षेत्रीय सहयोग संगठन (सार्क)को राजधानी काठमाडौं भएकाले यस्तो भनिएको हो । सार्कको सचिवालय स्थापनाको कथा हतारोबाट सुरु भएर हतारोमै सकिएको देखिन्छ । पूर्वराजदूत तथा सार्कका नेपालका तर्फबाट नियुक्त प्रथम निर्देशक केदारभक्त श्रेष्ठका अनुसार सार्क सचिवालय दुई महिनामै तयार भएको थियो ।

सन् १९८६ नोभेम्बर १६ र १७ मा भारतको बैंगलोरमा भएको दोस्रो शिखर सम्मेलनमा सचिवालय नेपालमा हुने निर्णय भयो । सचिवालय खोज्ने मेसोमा पर्यटन विभागका लागि भनेर तयार भएको ठमेल क्षेत्रको भवनमा राख्ने निर्णय भएको श्रेष्ठले बताएका छन् । उनका अनुसार तोडफोड, रंगरोगन, फर्निचर व्यवस्थापनलगायतका काममा दुई महिना लागेर सन् १९८७ को जनवरी १७ मा औपचारिक रुपमा उद्घाटन भएको थियो । उद्घाटनको लागि प्रथम नेपाली राजदूत महिला विन्देश्वरी शाह र श्रेष्ठले नेतृत्वदायी रुपमा रातदिन खटेको श्रेष्ठले बताएका छन् ।

रेगनकी निजी सहयोगीको हिमाल प्रेमले जोडेको राजकीय भ्रमण

सन् १९८० को अमेरिकी राष्ट्रपतीय चुनावमा रोनाल्ड रेगन विजयी भएपछि उनको निजी सहयोगीको रुपमा हेलन भन डाम आइन् । डाम अस्ट्रियाको शरणार्थीबाट राष्ट्रपतिको निजी सहयोगीसम्म भएकाले उनको चर्चा मिडियामा व्यापकै थियो । मिडियाले उनलाई सोधे, ‘तपाईं शरणार्थीबाट राष्ट्रपतिको निजी सहयोगी भइसक्नुभयो, तपाईंको निजी इच्छा के छ ?’ उत्तरमा डामले भनिन्, ‘एकपटक नेपालका हिमालय चढ्ने इच्छा छ ।’

यो एक सानो जानकारीले नेपाली राजदूतलाई ठूलो फाइदा भयो । तत्कालीन राजदूत भेषबहादुर थापाकी श्रीमतीले यही हिमाल प्रसंग लिएर राष्ट्रपति कार्यालयमा सोझो सम्बन्ध बनाइन् । त्यही सम्बन्धले राजदूत थापाको सम्बन्ध पनि बलियो भयो । यत्तिसम्म बलियो भयो कि रेगनकै सत्ताकालमा नेपालका राजा वीरेन्द्रको अमेरिकाको राजकीय भ्रमण गराउनेसम्म पुग्यो । भेषबहादुर थापाले यो भ्रमणको कथामा हिमाल जोडेर पुस्तकमा बताएका छन् ।

मनमोहन अधिकारीको फरर अंग्रेजी भाषणले लोभिए बेलायती

नेपालका प्रथम जननिर्वाचित कम्युुनिष्ट प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीले सन् १९९५ को मार्च १५ देखि १७ सम्म बेलायतको औपचारिक भ्रमण गरेका थिए । भ्रमणमा उनले लण्डन विश्वविद्यालयको स्कुल अफ ओरिएन्टल एन्ड अफ्रिकन स्टडिजमा आयोजित कार्यक्रममा एक भाषण गरे । संवैधानिक राजतन्त्र र कम्युनिष्ट पार्टीबीचको अन्तरसम्बन्ध शीर्षकमा अधिकारीले बोलेको कुरा बिकेको थियो । यो कुरा तत्कालीन राजदूत सूर्यप्रसाद श्रेष्ठले समेत पुस्तकमा खुलाएका छन् ।

उनले भनेका छन्, ‘प्रधानमन्त्री अधिकारीले धाराप्रवाह यति राम्रोसँग बोल्नुभयो, त्यसबाट उनीहरु निकै प्रभावित भए र पछिसम्म पनि मसँग हाम्रा प्रधानमन्त्रीको प्रशंसा गरिरहे ।’