सम्झनामा ५० वर्षअघिको तिहार

५० वर्ष पहिला अर्थात् म केटो उमेरको हुँदा, त्यो समयको सामाजिक, भौतिक, सांस्कृतिक परिवेश आजभन्दा धेरै फरक थियो । समाज कृषिमा आधारित थियो, जीवनशैली पनि प्रकृतिसम्मत थियो । यातायात, सञ्चार र अन्य आधुनिकीकरणले गाउँ-ठाउँको जीवनलाई छोएको थिएन । तर, जनघनत्वका दृष्टिले पहाडका गाउँघरहरु भरिभराउ थिए । आज टीठलाग्दो र रोएजस्तो पहाडका गाउँबस्ती त्यो समयमा हाँसेको थियो । उत्पादन र सामाजिक ,सांस्कृतिक दृष्टिले पनि त्यतिखेरको पहाडी समाज समृद्वि थियो ।

समाजद्वारा विकसित, संरक्षित र निरन्तरता दिइँदै आएका चाडपर्वहरूको वर्तमानको तुलनामा धेरै गुणा महत्त्व हुने गर्थ्यो । सांस्कृतिक चाडपर्वहरू कृत्रिम थिएन । विदेशी संस्कृतिको मिसावट पनि थिएन । मौलिक र शुद्ध थियो । अति थोरै र अनिवार्य बाध्यात्मक उपभोग्य वस्तुबाहेकका उत्पादन समाजले नै गर्थ्यो । धर्म संस्कृतिहरू पनि समाजकै उत्पादन, सृजना र ज्ञान, सीपको जगमा आधारित थिए । त्यो जमानाका प्रत्येक चाडबाड मानसपटलमा ताजै छ ।

अघिका तिहारको कुरा गरौं – तिहार हरेक हिसाबले अनुकूल परिस्थिति मिलेको समयमा रमझम बोकेर आउँछ । वर्षायामको प्रकोपबाट सुरक्षित र बाँचिएको खुसी, बारीमा फलेको मकैबाली टन्न घरमा भित्र्याएर ढुक्क भएको अवस्था, खेतमा धान पाकेको, गोठमा प्रायः दुहुना गाईभैँसी भएको, घरहरू दसैँमै लिपेर सजाइएको र सफासुघर हुन्थे । घर वरपर तिहारका लागि रोपिएका ढकमक्क फुलेका सयपत्रीलगायतका फूलहरूले मनमा उमङ्ग ल्याउँथ्यो । वर्षाले बिगारेका बाटाघाटाह गाउँलेले नवरात्रदेखि नै खनीखोस्री गरी सजिलो पारेका हुन्थे । गोरेटो र मूलबाटो चिटिक्क हुन्थ्यो । यी र यस्ता कतिपय कामको नेतृत्व वडा सदस्य, अध्यक्षले गर्थे ।

यतिमात्र होइन, दसैँ बिदा लिएर घर आएका र तिहार पर्खेका परदेशी र लाहुरेहरूको चहलपहलले पनि रौनकता आउँथ्यो, लाहुरेले ल्याएका पैसाले गाउँमा आर्थिक गतिविधिलाई गतिशील बनाउन सहयोग पुग्थ्यो । चिउरीका पात टिपेर टपरी खुट्ने, तिहारलाई साँचेर राखेका खर्सी परेका काँक्रोको अचार साँधेर राख्ने, केरा पकाउन राख्ने, ठाउँ र उपलब्धता अनुसार जंगलबाट ओखर टिपेर ल्याउने वा किन्ने, टीकाको केही सर्जाम (सामग्री) दोकानबाट ल्याएर साता दिनअघिबाटै तिहारलाई निम्तो दिइन्थ्यो ।

रोटीहरूमा आजकालजस्तै सर्वप्रथम चार-छ दिन पहिलादेखि नै फिनी पकाउन सुरू गरिन्थ्यो। गाउँटोलमा जता गएपनि, जसकोमा गएपनि ढिकी-जाँतोका आवाज गुञ्जिथे । बाटोमा हिँड्दा रोटीका सुगन्थ नाकले परैबाट थाहा पाउँथ्यो ।

यमपञ्चक सुरू भएपछि क्रमशः काग तिहार, नर्के फाल्ने र कुकुर तिहार , गाईतिहार ,गोवर्द्वन पूजा र गोरु पूजाजस्ता प्रकृतिप्रति सम्मान र आभार प्रकट गर्ने ४ दिन घरमै पालेका र आँखा वरिपरीको दृश्यमा देखिने उड्ने, हिँड्ने जीव जन्तुको पूजा गर्दा पनि मन मष्तिस्कमा आनन्दको अलगै भाव पैदा हुन्थ्यो । पाँचौं दिनमा पर्ने भाइटीकामा घरको दलानमा पूजा सामग्री सजाएर दिदीबहिनीहरूले टीका लगाइदिएर आफ्नै घरमा फूलेका सयपत्री फूलको माला लगाउँदा त्यसको सुगन्धले पनि मनोविज्ञानमा तिहारको अनुभूति हुन्थ्यो ।

गाउँघर डुलेर देउसीभैलो खेल्ने र कात्तिके दानस्वरूप देउसे-भैलेले पाएको पैसा, चामल, मकैको घोगा, रोटी र दक्षिणा सबै संकलन गरेर आपसमा भाग लगाउने वा पछि वनभोज (पिक्निक) चलन पनि हुन्थ्यो । यो सबै उमेर समूह अनुसार पनि हुन्थ्यो । खासगरी जनजाति र दलित समुदायद्वारा तिहारमा र तिहारपछिसम्म गरिने सोरठी नाचागान त झनै रोचक र चित्ताकर्षक हुने गर्थ्यो । आफ्नो घरमा नाच्न आधारातमै आएपनि उत्साहित हुँदै उनीहरूको सम्मान र सत्कार गर्दै नाच हेर्न लालयीत भइँन्थ्यो ।

त्यो समयमा तिहारको नाचगान र देउसी-भैलोमा प्रयोग गरिने बाजागाजा मजुरा, मुरली, हार्मोनियम, खइजडु, मादल हुने गर्द थिए । आफैँ बजाउने र आफैँ गाएर देउसीभैलीको रचना गरिन्थ्यो । केही परम्परागत चल्दै आएका र केही समयानुकूल सृजना गरिएका गीत हुन्थे ।

यसरी भन्नुपर्दा त्यो समयमा मनाइने तिहार पर्वमा आफ्नै मौलिकता, आफ्नै सृजनशीलता र आत्मनिर्भरता थियो । संस्कृतिमा प्राकृतिक र शुद्वता पनि थियो, त्यसै कारण यसको महत्व ज्यादा थियो ।

समय गतिशील छ । उस्तैखाले चाडपर्व अब खोज्न असम्भव छ । तर, हाम्रा पर्वहरूलाई आधुनिकताको नाममा जुन विकृतियुक्त, भड्किलो र आयातित संस्कृतिको मिसावटसमेत गरी मनाइने गरिन्छ । यसलाई युगसापेक्ष परिस्कृत गर्दै, शुद्वीकरण गर्ने भने अवश्य सकिन्छ । हाम्रा पर्वहरूलाई आफ्नोपन, मौलिकता जोगाएर परिस्कृत गर्दै अघि बढौं ।

तिहारको सबैमा शुभकामना !