‘पशुपति’ वैदिक देवता : लौकिक दृष्टिकोण !

आज महाशिवरात्रि ! एकथरी मानिसहरू शिवरात्रिमा शिवजीको प्रसाद भनेर गाँजा, भाङ आदि लागूपदार्थ खान्छन्, खान पाउने तर्क गर्छन्, यसैलाई धर्म मान्दछन् र गाँजको धुवाँ उडाएर आँखा लट्ठ पारी आनन्द लिन्छन् । त्यहीँ अर्काथरी लागूपदार्थ खाने विषयलाई धर्मसँग जोड्छन् र धर्ममा विकृति देख्न पुग्छन् र धर्मलाई नै गलत ठहर्‍याउने र ठोकुवा गर्दछन् । वास्तवमा यी दुवै कुरा सही होइन । शिवले त संसारको हितको लागि कालकूट विष नै पिएको र कण्ठमा अड्याएर नीलकण्ठ बनेको कथा प्रसिद्ध छ । यो कथालाई मात्र राम्ररी पढेर सकारात्मक अर्थमा लिने हो भने भिन्नै तथ्य उजागर हुन्छ । कथाको वास्तविकता के देखिन्छ भने शिव प्राणीहरूका लागि हितकर नहुने सबै प्रकारका विषादी, प्रदूषण, लागूपदार्थ आफूमा समाहित गरी लोकलाई स्वस्थकर पदार्थ तथा वातावरण दिने महान् कल्याणकारी थिए । यसैले उनी शिव अर्थात् कल्याणकारी भएका हुन् । यसको अनर्थ गरेर राज्यले निषेध गरेको गाँजा, भाङ, धतुरो आदि लागू औषध प्रयोग गर्नु र धर्मसँग जोड्नु सरासर बेइमानी हो, अन्धविश्वास फैलाउने दुश्चेष्टा हो ।

कुनै धर्म मान्नु वा नमान्नु, कुनै देवी वा देवता मान्नु वा नमान्नु मानिसको आफ्नो मान्यता हो, यसमा सबै मानिस स्वतन्त्र छन् । तर जब गुह्येश्वरी, दुर्गा, सरस्वती, ब्रह्मा, विष्णु, गणेश, शिव, रुद्र, पशुपति आदिलाई मान्ने या मान्नुपर्ने प्रसङ्ग आउँछ, अनि पूरै अनुहार खुम्च्याएर भन्न थाल्छन्, ‘यो कथा कुथुङ्ग्री हो, यसमा सत्यता छैन, यसको कुनै तथ्य छैन, त्यसैले विज्ञानसम्मत छैन, मानिँदैन ।’ जब कुनै कुरा आफ्नो स्वार्थमा हुन्छ, आफूलाई मन परेको विषय आउँछ, अनि भन्न थाल्छन्, ‘देवीदेउता पनि यसै गर्थे, रामले सीताको अग्निपरीक्षा लिएर अन्याय गरे, वनमा छोडेर अत्याचार गरे, कृष्णले धेरै गोपिनीहरूसँग बिहे गरे, गणेशले बाबुआमाको वरिपरि घुमेर सोझा कुमारलाई छक्क्याए, शिवले भाङ, धतुरो खाए । देवीले प्राणीको बलि लिइन्, हामीले गर्न किन नहुने ?’

‘शिव’ भनेको वैदिक देवता हुन् र शिव शब्दको अर्थ कल्याण वा कल्याणकारी भन्ने हुन्छ । ‘रात्रि’ भनेको रात हो । रात अन्धकारको प्रतीक हो । तर, अन्धकारको प्रतीक रातलाई महापर्वका रूपमा मनाउने शैव र सनातनीहरू बडो विचित्रका लाग्दछन् । सर्वविदितै छ कि, सनातनी र शैवहरूका लागि शिवरात्रि निकै ठूलो पर्व हो, त्यसैले यसलाई महापर्व पनि भन्ने गरिएको छ । शिवलाई नीलकण्ठ भनिएको छ । शिवको कण्ठ किन नीलो भयो ? देवासुर संग्रामका क्रममा निस्केको कालकूट नामको विष पिएर त्यसलाई कण्ठमा राखेको हुनाले उनको कण्ठ नीलो भयो भन्ने वर्णन पुराणहरूमा पढ्न पाइन्छ । यसको तात्पर्य हो, सामूहिक लोककल्याणकारी कामको क्रममा आइपर्ने जस्तोसुकै कठिनाइ वहन गर्ने महानता शिवमा थियो । यसबाट हामीले के शिक्षा पाउँछौँ र जीवनमा लागू गर्दछौँ भन्ने विषय सारभूत विषय हो । यो एउटा उदाहरण मात्र हो । शिवका सबै नामका गूढार्थ छन्, यी सबै मानिसका लागि जान्न—बुझ्न योग्य छन्, मननीय छन् ।

हिन्दू धर्मलाई विभेदकारी भएको आक्षेप लाग्ने गरेको छ । वर्ण परम्परावादी भनेर पनि हिन्दुहरू अक्षेपित छन् । तर, हिन्दुहरूका देवका पनि देव, महादेव कसका छोरा थिए ? उनी कुन वंशका हुन् ? उनी कुन जातिसमुदायका हुन् ? चारै वेद, अट्ठारै पुराण तथा उपनिषद् पढेर पनि शिवको वंशज, जाति, वर्ण आदिबारे थाहा पाइँदैन । शिवका विषयमा नबुझेकाहरू जातिविभेदका पक्ष वा विपक्षमा हुन सक्दछन् । त्यसैले हिन्दु परम्पराका केही असल तथा शासकहरूद्वारा विकृत रूपमा अथ्याइएका केही विषय घोकेर हिन्दु धर्मको छेउटुप्पो थाहा पाउन सम्भव छैन । यसका विषयमा लाञ्छना लगाउनु भनेको नेत्रहीनले हात्ती छामेजस्तो मात्र हो ।

हिन्दू सनातनी र शैवहरू यस दिन बेलको फल, पात, रुद्राक्ष आदि शिवलाई समर्पण गर्ने—चढाउने गर्दछन् । यस महापर्व शिवरात्रिमा भाङ, धतुरो, गाँजा आदि लागू पदार्थ शिवलाई समर्पण गरिन्छ । शिवलाई शङ्कर, रुद्र, महादेव, पशुपति भनेर मान्ने गरिन्छ । शिवका ४८ नाममा यी नाम पनि पर्दछन् । शिवका ४८ नाम यस प्रकार छन्— १. शम्भु २. ईश ३. पशुपति ४. शिव ५. शूली ६. महेश्वर ७. ईश्वर ८. शर्व ९. ईशानः १०. शङ्कर ११. चन्द्रशेखर १२. भूतेश १३. खण्डपरशु १४. गिरीश १५. गिरिश १६. मृड १७. मृत्युञ्जय १८. कृत्तिवासा १९. पिनाकी २०. प्रमथाधीप २१. उग्र २२. कपर्दी २३. श्रीकण्ठः २४. शितिकण्ठ २५. कपालभृत् २६. वामदेवो २७. महादेवो २८. विरूपाक्ष २९. त्रिलोचनः ३०. कृशानुरेत ३१. सर्वज्ञ ३२. धूर्जटि ३३. नीललोहित ३४. हर ३५. स्मरहरो ३६. भर्ग ३७. त्र्यम्बक ३८. त्रिपुरान्तक ३९. गङ्गाधर ४०. अन्धकरिपु ४१. क्रतुध्वंसी ४२. वृषध्वज ४३. व्योमकेश ४४. भवो ४५. भीम ४६. स्थाणू ४७. रुद्र ४८. उमापति ।

नेपाली समाजमा शिवलाई महादेव, शङ्कर त भनिन्छ नै, खासगरी ‘पशुपति’का रूपमा मानेर पूज्दैआएको यथार्थ छ । शिव कसरी पशुपति भए ? शिव र पशुपति कसरी एउटै हुन् ? धेरैका मनमा यस्ता प्रश्नहरू हुन सक्दछन् । धेरै मानिसहरूलाई शिवका धेरै नाम र रूपका विषयमा जानकारी नहुन पनि सक्दछ । शिव सहस्रनामबारे धेरैलाई थाहा होला । अन्य प्रसङ्गमा शिवका हजार नाम भेटिन्छ । शिवसहस्रनाममा उल्लिखित हजार नाममा ‘पशुपति’को नाम यसरी उल्लेख गरिएको छ ः दम्भो ह्यदम्भो वैदम्भो वश्यो वशकरः कलिः । लोककर्ता पशुपतिर्महाकर्ता ह्यनौषधः ।।

कतिपयलाई यी सबै नामको भिन्नता र एकरूपताको पक्षमा जानकारी नहुन पनि सक्दछ । त्यसैले कहिले हामी आश्चर्यचकित हुन्छौँ र कहिले अलमल्ल हुन्छौँ । वास्तवमा शिवका यी नामहरू उनका ‘गुण—विशेषता’ हुन् । हरेक नाममा उनका काम, उनका विशेषता, कुनै खास अर्थ र क्षमताको अर्थ प्रकट हुन्छ । हामीले हाम्रा धार्मिक, आध्यात्मिक, सांस्कृतिक पर्व, उत्सवहरू मनाउँदा तत्तत् देवीदेवता तथा स्थानहरूका विषयमा जानकारी राख्नु उचित हुन्छ ।

पुराणमासमेत प्रसिद्ध वैदिक देवता हुन् शिव । २४ हजार श्लोक भएको शिवमहापुराण नै छ । शिवलाई कल्याणस्वरूप मानिएको छ । शिव कल्याणका—कल्याणकारी देवता हुन् । शिवका धेरै नाम छन् । एउटै देवताको धेरै नाम किन हुन्छ ? मानिसहरूका मनमा यस्तो जिज्ञासा हुन्छ । नाम बोलाउने मात्र विषयका रूपमा बुझ्दैआएका लौकिक नका लागि एउटै व्यक्तिको धेरै नाम हुनु अनौठो पनि हो । तर, देवताहरू नामका कारणले चिनिदैनन्, उनीहरू व्यक्ति होइनन्, व्यक्तित्व हुन्, उनीहरूका सबै नामहरूहरू खास घटना प्रसङ्ग र उनीहरूका पौरखसँग जोडिएका हुन्छन् ।

मेला, पर्वहरू, उत्सवहरू बाहिरी रूप पक्ष हुन् । हामीले यी रूप वा आवरणसँग जोडिएको सारतर्फ पनि ध्यान दिन आवश्यक हुन्छ । को हुन् त शिव ? के हुन् पशुपति ? यी विषयलाई विशेष महत्त्व दिन आवश्यक छ ।

आध्यात्मिक वैदिक देवता पशुपतिलाई लौकिक हिसाबले बुझ्न यो स्तुति मन्त्रले सहयोग पु¥याउन सक्ने देखिन्छ :

बद्धोकहं विविधैः पाशैः संसारभवबन्धनै : । पतितं मोहजालं मां त्वं समुद्धर शंकर ।।

अर्थात् हे शंकर ! म संसारसागरका विविध पाशहरूद्वारा बाँधिएको छु । यसरी मोहपाशमा बाँधिएको मलाई तपार्इँले उद्धार गर्नुहोस् । यसबाट पशुपतिको अर्थ स्पष्ट हुन्छ ।

विद्वान्हरूबाट ‘पशुपति’ शब्दको व्युत्पत्ति यसरी पनि गरिएको पाइन्छ :

पशूनां—पाशबद्धानां जीवानां पतनात्, पाति— रक्षतीति = पशुपतिः । पशूनां—पाशबद्धानां जीवानां (बन्धनमा बाँधिएका जीवहरूलाई) पतनात् (पतन हुनबाट) पाति (रक्षा गर्दछ जसले) पशुपतिः(ती पशुपति हुन्) ।

यसरी म पाश अर्थात् बन्धनमा बाँधिएको छु, म बन्धनबाट मुक्त हुन पाउँ भन्ने अभिलाषा राख्ने सचेत प्राणी त मानिस नै हो । मानिस लोभ, मोह, मद, मात्सर्य, ईर्ष्या, द्वेष आदिको बन्धनले जकडिएको छ । मानिसले बुझेको छ, यी सबै बन्धनहरूले क्षणिक भौतिक सफलता दिइरहेको भए पनि मानसिक शान्ति र आनन्द दिन सक्दैन । मात्रामा तलमाथि होला, तर सबै मानिसहरू यस्ता बन्धनमा बाँधिएका छौँ । त्यसैले यहाँ पशुपतिनाथको मन्दिरमा आएर आफ्ना बन्धनहरूबाट मुक्तिको भावना वा कामना राखेर, मानसिक शान्ति र आनन्दको भाव विकास गर्न खोज्दछन् । आफूहरू पतन हुनबाट जोगिने आध्यात्मिक उपायको खोजी गर्दछन् ।

संसारले जतिजति भौतिक प्रगति गरेको छ, यो मानवजीवनको सहजता र सुविधाको लागि साह्रै महत्वपूर्ण छ, आविष्कार र आविष्कारकहरू महान् छन्, तर यी सब विषयको भोगको लालसाले मानिसलाई कस्तो बनाएको छ ? कति लुछाचुँडीमा संलग्न गराएको छ ? यसको प्राप्तिको लागि मानिसले आफूmलाई कसरी अघि बढाएको छ ? यही पाशले बाँधेर मानिसलाई मानवीयताभन्दा तलतल झार्दैछ । जीवनका मानवीय पक्ष इमान, जमान, सद्भाव, समभाव आदिबाट मानिस गिर्दो छ । हामीले ‘पशुपति’को यो आसय ‘पशूनां—पाशबद्धानां जीवानां पतनात्, पाति— रक्षतीति = पशुपतिः’लाई जागृत गर्नुपर्छ । अन्यथा अरु मेला र महाशिवरात्रि पर्वोत्सवमा केही भिन्नता शेष रहनेछैन ।

यसले देव, महादेव, देवी, महादेवी पनि जीवन लीलामा रहेको स्पष्ट हुन्छ । यस्ता अवसरहरूले जीवनलाई उल्लासमय बनाइरहन, काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद, मात्सर्य, ईर्ष्या, द्वेष आदि बन्धनहरू र तिनीहरूका कारण हुन सक्ने पतनबाट जोगिने संकल्पका लागि शिवरात्रि र पशुपतिको महत्त्व छ । यसको आयोजन र व्यवस्थापनमा यो र यस्ता पक्षहरूमा ध्यान दिन आवश्यक छ ।

मानिस अनेकौँ पाशहरू र तिनको बन्धनमा बाँधिएको छ । पशुपति नामले पाशबद्धताबाट मुक्ति भन्ने जनाउँछ । शब्द, शब्दको अर्थ र मर्म बुझेर गरिने व्यवहार सार्थक हुन्छ । त्यसो नगरी लहैलहैमा लागेर गरिने कर्म फगत अन्धविश्वास मात्र हुन्छ । पाशुपत दर्शन यस्तो दर्शन हो, जहाँ जात, धर्म, वर्ण, लिङ्गमा आधारित भेद नहुने दृष्टिकोण प्रतिपादित छ । हाम्रो नेपालमा नै पशुपतिनाथको मन्दिर हुनु हामी सबैका लागि गौरवको विषय हो । अनेकौँ विभेद तथा पाशयुक्त जीवनबाट मुक्त भई जीवनलाई सहज बनाउन पाशुपतदर्शन अध्ययन तथा अनुपालन गर्न आवश्यक छ ।

तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु !