सन् २०५० को डोल्पा: एउटा घुमन्तेको मनोवाद

सुर्खेतको वीरेन्द्रनगरबाट कर्णाली राजमार्ग (अहिले त हाइस्पीड हाइवे बनिसकेको रहेछ ) हुँदै दुनै पुग्न ५ घण्टा पनि लागेन होला सायद । केबलनाम्डु स्टेसनमा पुगेर अचम्मित हुँदै त्यो बेलाको सडकको दुरवस्था र यहाँ आइपुग्न लागेका दिनहरु औंलामा गन्दै थिएँ, मसिनो बोली भएकी एक युवती हेलो सर, हजुरको नाम्डुपास दिनुहोस् न भन्दै मेरो अगाडि आइपुगिन् । म फेरि पुराना दिनहरुमा पुगें जतिखेर सायदै डोल्पाली युवतीले खेतीपाती र चुलोचौको बाहिर आधुनिक खालका पेशा र व्यवसायमा हात हालेका थिए । यहाँ त पहिलो जम्काभेट नै स्मार्ट र प्रोफेसनल युवतीसँग हुँदै थियो । कलात्मक दुबोको ठूलो पटांगिनीमा धेरै विदेशी र थोरै नेपाली अनुहार, त्यसमा पनि डोल्पाली नै हुन जस्ता त अझ थोरै ।

‘पर्दैन पर्दैन, उहाँ मसँग आउनुभएको हो । उहाँ युनिट नम्बर त्क्ष्ल् २०१ मा ओर्लनुहुन्छ’, मलाई लिन आएका लियाजो (अन्दाजी ६५ वर्ष उमेर) ले उत्तर दिए । ‘ए, युनिट TIN २०१ मा ! वेलकम टु आवर डोल्पो टेरिटोरी सर’, केबुल नाम्डुको एटेन्डरले मीठो मुस्कानसहित स्वागत गरिन् । मैले केबल नाम्डुको आरामदायी सीटमा बस्दै थैंक्यु भनें ।

सामान्य भलाकुसारीपछि, मैले लियाजोसँग जिज्ञासा राखें, ‘तपाईंहरुको केबलनाम्डु घरघरमै पुग्छ भन्ने हल्ला काठमाडौमा केही वर्ष अगाडि सुनेको थिएँ । मलाई अचम्म लागेको थियो । यसको सञ्चालन प्रविधि कस्तो हुन्छ ?’

‘सर, तपाईं केबलनाम्डुुमै बसिसक्नुभएको छ भने अब त आफैंले देखेर पनि थाहा पाउन सक्नुहुन्छ कि यसको सञ्चालन प्रविधि निकै सरल छ भन्ने कुरा । यो कुरा कुनै रकेट साइन्स होइन । खासमा त यो काठमाडौं टेरिटोरी (डोल्पोहरुले संघीय सरकारलाई काठमाडौं टेरिटोरी भन्दा रहेछन्) तिरकै प्रविधिलाई संश्लेषण गरेर तयार गरेको हो । केबलकार त पुरानै प्रविधि भैहाल्यो । त्यसैमा ड्रोन र चिप्स आईडीको प्रविधि थपेर हामी व्यक्तिका घरघरसम्म मानिस र अन्य सामानहरु पुर्‍याउने तथा ल्याउने गर्छौं । तपाईंको बोर्डिङपासमा भएको TIN २०१ भएको संकेत नै तपाईंको लागि गन्तव्य ठेगाना हो भने केबलनाम्डुको लागि चिप्स आईडी हो । चिप्स आईडीकै संकेतलाई केबुलकारको संयन्त्रले पहिचान गर्छ र सम्बन्धित ठाउँमा यो केबलनाम्डु पुग्दछ । आईडीको अगाडि अल्फाबेटिकल कोडले गाउँलाई बुझाउँछ भने पछिल्लो अंक घरको पहिचान गर्ने संकेत हो । जस्तो कि तपाईंको र्बोडिङ पासमा भएको TIN ले तिन्जे भन्ने गाउँलाई बताउँछ भने २०१ ले त्यहाँको घर नम्बरलाई बताउँछ ।’

काठमाडौंले हाम्रा कुरा कहिल्यै सुनेन । तर, हाम्रो भोट भने लगि नै राख्यो । हाम्रो भोट उनीहरुलाई सत्ता, शक्ति र स्रोत हत्याउने साधन रहेछ भन्ने बुझ्न हामीलाई धेरै समय लाग्यो । तर, अन्त्यमा हामीले त्यो कुरा बुझ्यौं । त्यसपछि हामी पूरै डोल्पोवासीले भोट बहिस्कार गर्‍यौं, नागरिकता बहिस्कार गर्‍यौं, प्रशासन, विद्यालय, विद्युत, सबै बहिस्कार गर्‍यौं ।

‘हामी बसेको डिब्बा नै उड्ने हो कि स्टेसनबाट अर्को नाम्डुमा चढ्नुपर्ने हो’, डोल्पालीहरुले उड्ने कुरालाई नाम्डु भन्दा रहेछन् भन्ने लागेर मैले सोधें । मेरो आकस्मिक प्रश्नले लियाजो अलि सोचमग्न देखिए ।

‘हो, हामीले ४० को दशकमा तपाईंले भने जस्तै यो केबलकारबाट ओर्लिएर अर्को ड्रोनमा चढ्ने प्रविधि सुरु गरेका थियौं । तर, त्यो प्रविधिले यात्रुलाई निकै हैरानी दियो । कतिले त ४५ मिनेटसम्म पर्खनुपरेको थियो त्यो बेला । नागरिकको समय नै हाम्रो वास्तविक धन हो भन्ने कुराको महसुस गर्दै स्वचालित प्रणालीमा अपग्रेड गर्न पहल गर्‍यौं । त्यसैको प्रतिफल हो केबलनाम्डु । अहिले त केबलनाम्डु जानुपर्ने गन्तव्यको नजिकको स्टेसनमा पुग्नासाथ यो डिब्बाको बाहिरीपट्टिको ढोका आफैं खुल्छ र भित्रको ड्रोनकार यस डिब्बाबाट निस्कन्छ आफ्नो गन्तव्यतर्फ लाग्छ । केबलकारको पनि काम गर्ने र उड्न पनि सक्ने भएकोले नै केबलनाम्डु नाम राखिएको हो । हाम्रो भाषामा नाम्डु भनेको हवाईजहाज हो ।

मलाई डोल्पोले कायापलट गरेको छ भन्ने सुनेरै अत्यन्त आनन्दानुभूति भैराखेको थियो । आज आँखैले डोल्पोका समृद्धिलाई देख्न र छाम्न पाउने भएँ भनेर कता कता पुलकित हुँदै थिएँ । त्यत्तिकैमा लियाजोले कुममा समातेर घच्घच्याउँदै सोधे, ‘सर कता हराउनुभएको ? के सोचमा पर्नुभयो ?’

‘केही हैन सर, २०-३० वर्षअगाडि आउँदाको डोल्पालाई सम्झेर नोस्टाल्जिक भएछु । साँच्ची त्यति खेर डोल्पाको मातृशिशु मृत्युदर नेपालकै सबैभन्दा बढी थियो । अहिले आएर पछिल्ला ५ वर्षदेखि मातृशिशु मृत्युदर डोल्पामा शून्य भयो भन्ने रिर्पोट पढेको थिएँ, त्यो कसरी सम्भव भयो नि ?’

हो, यहींनेर आएर जोडिन्छ डोल्पाको पीडा र उन्नतिका कथाहरु । डोल्पोलीहरुले किन मान्छे भएर पनि मानिसको जिन्दगी जिउन पाएका छैनन् भन्ने कुराको प्रश्न यहीनेरबाट हामीले उठाउन सुरु गरेका थियौं । हामीले काठमाडौंलाई सयौं पटक बिन्ती गर्‍यौं कि हाम्रो माथिल्लो डोल्पासम्म एउटा राम्रो बाटो बनाइदिनुहोस् र एउटा राम्रो अस्पताल पनि डोल्पामा बनाइदिनुहोस् ता कि हामीले तलबाट सस्तैमा सामान ल्याउन सकौं र थोरै भए पनि डोल्पो मिमांग (डोल्पाली जनता)लाई राहत होस् ता कि हामीले हाम्रा आमाहरु र नवजात शिशुहरुको जीवन बचाउन सकौं, ताकि नेपालगञ्जमा रु ६० मा पाइने चामल हामीले पनि त्यसमा ५/१० थपेर किन्न सकौं । त्यतिखेर नेपालगञ्जमा ६० पर्ने चामल डोल्पोमा रु ३०० सम्म पर्थ्यो । काठमाडौंले हाम्रा कुरा कहिल्यै सुनेन ।

सन् २०२९ मा असहयोग आन्दोलन सुरु गरेर २०३० मा छुट्टिएका हामी आज २०५० मा आइपुग्दा आधुनिक डोल्पा बनाउन लगभग सफल भएका छौं । अझ अब भारत र काठमाडौं टेरिटोरीसँग हाम्रा ठूला ड्रोनहरुको प्रत्यक्ष उडान गर्न पाउने सन्धि गर्न सफल भयौं भने वायुमार्गमा पनि डोल्पाले सुनौलो फड्को मार्नेछ ।

तर, हाम्रो भोट भने लगि नै राख्यो । हाम्रो भोट उनीहरुलाई सत्ता, शक्ति र स्रोत हत्याउने साधन रहेछ भन्ने बुझ्न हामीलाई धेरै समय लाग्यो । तर, अन्त्यमा हामीले त्यो कुरा बुझ्यौं । त्यसपछि हामी पूरै डोल्पोवासीले भोट बहिस्कार गर्‍यौं, नागरिकता बहिस्कार गर्‍यौं, प्रशासन, विद्यालय, विद्युत, सबै बहिस्कार गर्‍यौं । पुरा एक वर्ष हाम्रो असहयोग (तर शान्तिपूर्ण) आन्दोलन भयो र अन्तमा हामीले आफूले माग गरेअनुसार नै आत्मनिर्णयसहितको, आफ्नै मुद्रा र आफ्नै अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध हुने गरी डोल्पा टेरिटोरी पायौं । त्यसो त हामीलाई नेपालबाट बाहिरिनु थिएन, त्यसैले हामीले छुट्टै टेरिटोरीमात्रै माग गर्‍यौं, देश, सीमा सुरक्षा र आर्मी एउटै हुने गरी ।

त्यसपछि हामीले आजका दिनसम्म डोल्पाको यातायात, शिक्षा, स्वास्थ्यमा काम गर्‍यौं । अझ चुरो कुरा के छ भने रोजगारी र आयआर्जन राम्रो नहुँदासम्म अरु प्रणालीहरुले राम्रोसँग कामै गर्न नसक्ने भएकाले रोजगारी र उद्योग कलकारखानामा पनि उत्तिकै ध्यान पुर्‍यायौं । त्यसैले सन् २०२९ मा असहयोग आन्दोलन सुरु गरेर २०३० मा छुट्टिएका हामी आज २०५० मा आइपुग्दा आधुनिक डोल्पा बनाउन लगभग सफल भएका छौं । अझ अब भारत र काठमाडौं टेरिटोरीसँग हाम्रा ठूला ड्रोनहरुको प्रत्यक्ष उडान गर्न पाउने सन्धि गर्न सफल भयौं भने वायुमार्गमा पनि डोल्पाले सुनौलो फड्को मार्नेछ । त्यसो त हामीसँग सन्धि गर्दा ती पक्षहरुलाई पनि प्रविधि हस्तान्तरणको ठूलै फाइदा हुने देखेका छौं । भारततिरबाट त ग्रीन सिग्नल पनि आइसकेको छ ।

वाह, कस्तो अभूतपूर्ण ! तर, तपाईंले मातृशिशु स्वास्थ्यमा कसरी यत्रो फड्को मार्नुभयो, त्यो त बताउनुभएन नि ?

ए, हो त नि, म त अन्तै मोडिएछु । विश्वासिलो र सर्वसुलभ यातायात नै विकासको पहिलो कडी हो भन्ने कुरा हजुरले बुझ्नै भएको होला । खासमा भन्ने हो भने केबलनाम्डु नै आधुनिक डोल्पाको मेरुदण्ड हो । यसको आधारमा हाम्रा प्रायःजसो प्रणालीहरु सञ्चालित छन् । पहिलो कुरा त धो हिमालयन मेन्खांग (अस्पताल) अहिलेको एसियाकै विश्वसनीय, आधुनिक र सस्तो अस्पताल हो । हामी हरेक वर्ष ३ लाखभन्दा बढी त विदेशीहरुकै उपचार गर्छौं । हाम्रो उपचार पद्धति पनि हाम्रा प्राचीन विधि, जडिबुटी र आधुनिक वैज्ञानिक खोज र प्रशोधनको संश्लेषणबाट निर्देशित छ । उमेर र वैवाहिक अवस्था अनि जागिर वा अन्य व्यस्तता तथा अन्य आकस्मिकताको आधारमा हरेक वर्ष केही हजार जोडीले मात्र बच्चा जन्माउन पाउने व्यवस्था मिलाएका छौं । तर, त्यसो भन्दैमा नागरिकको प्रजनन अधिकार खोसिएको भन्ने नबुझ्नु होला ।

किनकि यहाँ आमजनतासँग जोडिएका हरेक कुराको निर्णय नागरिकको व्यापक सहभागिता र सहमतिको आधारमा गरिन्छ । सबै कुराको अग्रिम योजना र व्यवस्थापन हुने भएकोले आमाहरुले गर्भवती अवस्थादेखि पूर्ण स्याहार, चेक जाँच र खानपिनको सुविधा पाउँछन् । अझ भनौं उनीहरुको सबै कुराको जिम्मेवारी राज्यको जनस्वास्थ्य विभागले लिन्छ । उनीहरुमा कुनै किसिमको जटिलता छ भने सम्बन्धित मेन्बा (डाक्टर)को टीमले पहिलेबाटै पूर्ण होसियारी अपनाउनुपर्ने हुन्छ र लापरबाहीको कारण आमा वा बच्चाको जीवनमा तलमाथि पर्‍यो भने सम्बन्धित टीम लिडरको लाइसेन्स बदर हुन्छ । पूरै टीम मिलेर करोडौंको क्षतिपूर्ति तिर्नुपर्ने हुन्छ । अनि सबैजना कारबाहीका भागी हुन्छन् । गर्भवती महिलाले कुनै किसिमको अप्ठ्यारो महसुस गर्नासाथ उनीहरुले नाम्डुस्विच थिच्नेछन् र त्यसको केही मिनेटमै नाम्डुड्रोन उनीहरुको घरमा पुगेर उनीहरुलाई धो हिमालयन मेन्खांग पुर्‍याइसक्छ ।

त्यसो त हामी छिट्टै घरघरमै गएर सर्जरी गर्नसक्ने रोर्बट चिकित्सकीय प्रणाली पनि विकास गर्दैछौं । जुन प्रोजेक्टले सन् २०५५ भित्रमै काम गर्न लाग्नेछ भनेर हामीलाई हाम्रा वैज्ञानिकहरुले जानकारी गराएका छन् ।

नाम्डुस्विच गर्भवती महिला भएको घरमा मात्र जडान हुन्छ र उनीहरुको लागि मात्र प्रयोग हुन्छ । यो व्यवस्थाबाट पनि मातृशिशु स्वास्थ्यप्रतिको डोल्पोली व्यवस्थापन र संवेदनशिलता महशुस गर्न सकिन्छ । त्यसो त हामी छिट्टै घरघरमै गएर सर्जरी गर्नसक्ने रोर्बट चिकित्सकीय प्रणाली पनि विकास गर्दैछौं । जुन प्रोजेक्टले सन् २०५५ भित्रमै काम गर्न लाग्नेछ भनेर हामीलाई हाम्रा वैज्ञानिकहरुले जानकारी गराएका छन् ।

लियाजोले जहाँ पनि हामीले गरेको भन्ने सुन्दा मलाई मनमनै बुढालाई जस चाहिं आफैं लिनुपर्ने रहेछ भन्ने लागिरहेको थियो ।

केबलनाम्डुु तिन्जे पुगिसकेको थियो । जुन हालको डोल्पाको राजधानीसमेत हो । ठाउँ सानो भए पनि अति मनमोहक हिमाली दृश्य र समथर भूभाग भएकाले यो ठाउँलाई राजधानी बनाएको रे ! धो-तरप र साल्डांग अझ फराकिला र सम्भावना भएका गाउँ भए पनि माथिल्लो डोल्पाको लगभग बीच भागमा तिन्जे पर्ने भएकाले पनि यसले मौका पायो कि ? त्यसो त तल्लो डोल्पामा दुनै, त्रिपुरा जस्ता ठाउँ पनि राजधानी चुनिन सक्थे । तर, नयाँ, पर्यटकीय हिसाबले महत्वपूर्ण र यातायातको कुनै असुविधा नभएपछि तिन्जेले सहमति पाएको हो । सन् २०४० सम्म त दुनै नै राजधानी थियो । तर, आधुनिक डोल्पोले पाइला चाल्नै लाग्दा डोल्पोले तिन्जेलाई राजधानी बनायो ।

हामी विस्तारै केबलकारबाट ओर्लियौं । तिन्जे स्टेसनमा नै ओर्लने भएकाले ड्रोनको प्रयोग गर्नुपरेन । दिउँसोको ३ बजेको हुँदो हो । ससाना तर कलात्मक करालो छानो भएका एकनासका हजारौं घरहरु देख्दा मन नै लठ्ठ हुन्थ्यो । त्यसमाथि उत्तरपूर्वी कुनामा चाँदी जस्ता टल्किएका हिमालहरु, दिउँसोको घाममा दोस्रो ल्हासा शहर झैं देख्यो मेरो आँखाले तिन्जेलाई । लियाजोले सीधै मलाई सरकारी डोनखाङ (पाहुनाघर)मा लगे । जहाँ दुई जना डोल्पोली मानिस स्वागत गर्न उभिएका थिए । मेरो डोनखाङको आईडी नम्बर त्क्ष्ल् २०१ थियो जुन तिन्जेको सबैभन्दा प्रसिद्ध भवन रहेछ । पाहुनाको सरल तथा छोटोमीठो खालको स्वागत-सम्मान गर्ने तरिका पनि सही लाग्यो । उनीहरुले मलाई भन्दा पनि मेरो लियाजोलाई झुकेर अभिनन्दन गरेको देखेर म अचम्भित भएँ । हामी सीधै भित्र गयौं र एउटा बैठक कोठामा बस्यौं । बैठक कोठामै हामीले स्न्याक्स खायौं र सुरु भयो बैठक ।

सरकारी सूचना अधिकारी तथा प्रवक्ताले सामान्य परिचयात्मक कार्यक्रम गरे । दुइटा सोफामा दुई जना पुरुष र दुई जना महिला लहरै बसेका थिए । जसमध्ये दुई जना महिला पर्यटन सचिव र प्रविधि सचिव रहेछन् र दुई जना पुरुष उद्योग सचिव र कृषि सचिव रहेछन् । र्‍यापोर्टर अर्को सोफामा । अनौठो त के भने कोठाको भित्तामा एउटा मात्र ठूलो पेन्टिङ टाँसिएको थियो र त्यो पेन्टिङ मेरै लियाजोको थियो । उनीहरु सरकार प्रमुखलाई परिषद् प्रमुख र मन्त्रीहरुलाई सचिव नै भन्दा रहेछन् । मन्त्री शब्दलाई उनीहरुले बहिस्कार नै गरेका रहेछन् झैं लाग्यो । सायद काठमाडौं टेरिटोरीका मन्त्रीहरुको व्यवहार देखेर वाक्क लागेर पनि हुनसक्छ । अझ चकित त तब भैयो जब मेरा लियाजोलाई डोल्पो टेरिटोरीका फाउन्डर तथा पूर्वपरिषद् प्रमुख भनेर चिनाइयो । अहिलेसम्म एउटा सामान्य कर्मचारी बनेर मलाई यहाँको सबै ब्रिफिङ गर्ने व्यक्ति नै डोल्पो निर्माणका प्रमुख पात्र रहेछन् । उतातिर प्रधानमन्त्रीको त कुरै छोडौं एउटा मन्त्रीले समेत मन्त्री भएपछि मन्त्री वा प्रधानमन्त्रीको मात्र पोर्टफोलियोमा काम गर्न मिल्ने संस्कार बनेकोमा यहाँ त त्यत्रो एकहिसाबले राष्ट्रपिता भैसकेको मानिसले यसरी लियाजोको काम गरेको देख्दा म त नतमस्तक भएँ ।

हाम्रो अर्थतन्त्रमा जडीबुटीजन्य उद्योग, प्रशोधन केन्द्र र यसको निर्यातको ठूलो योगदान छ । यहाँ जडिबुटीलगायत कुनै पनि कच्चापदार्थ निर्यात गर्न नपाउने कानून बनाइएको छ । जसले गर्दा डोल्पाको लगभग आधा जनसंख्याले यो उद्योगमा रोजगारी पाएका छन् र विदेशी मुद्राको कमाइमा ठूलो बढोत्तरी भएको छ ।

परिचयात्मक कार्यक्रमपछि उद्योग सचिव उठिन् र सबैलाई अभिवादन गर्दै आफ्ना भनाइ राख्न लागिन् । म काठमाडौं टेरिटोरीबाट यहाँ पाल्नुभएका विशेष डोन्पो(पाहुना)लाई डोल्पोले कसरी उद्योग कलकारखानामा छोटो समयमै राम्रो प्रगति गर्न सक्यो भन्नेबारेमा केही बताउन गैरहेको छु । हामीले १. जडिबुटी, २. डोल्पो अनुभव र ३. डोल्पो कृषि गरेर ३ खम्बे अर्थ नीतिको योजना बनायौं । जडिबुटी भन्नाले जडिबुटीको स्याहार सम्भार, संकलन, प्रशोधन तथा बिक्री वितरण भन्ने बुझिन्छ । लगभग लोप भैसकेको यार्सागुम्बा अहिले वार्षिक २० हजार टन उत्पादन हुन्छ, (डोल्पोको ठूलो भूभाग खाली रहनुले पनि हामीलाई यसमा काम गर्न सहयोग मिल्यो ।) र त्यसलाई हामी प्रशोधन गरेर जीवन बुटीको ब्रान्ड नाममा विश्वका ५० भन्दा बढी देशहरुमा निर्यात गर्छौं । प्रतिकेजी २० हजार डलरसम्ममा बिक्री हुने जीवन बुटीले एन्टी एजिङ र यौन क्षमता वृद्धिमा प्रभावकारी रुपमा काम गरिराखेको हुनाले हामीले व्यापारमात्र होइन मानव समुदायलाई नै ठूलो योगदान दिइराखेको भान भइराखेको छ । हाम्रो अर्थतन्त्रमा जडीबुटीजन्य उद्योग, प्रशोधन केन्द्र र यसको निर्यातको ठूलो योगदान छ । यहाँ जडिबुटीलगायत कुनै पनि कच्चापदार्थ निर्यात गर्न नपाउने कानून बनाइएको छ । जसले गर्दा डोल्पाको लगभग आधा जनसंख्याले यो उद्योगमा रोजगारी पाएका छन् र विदेशी मुद्राको कमाइमा ठूलो बढोत्तरी भएको छ ।

डोल्पो अनुभवको बारेमा बताउन पर्यटन सचिव उठे । रिङ्मो (त्से फोक्सुडो ताल) र कान्जिरवा हिमाल जस्ता प्राकृतिक सम्पदा तथा डोल्पो संस्कार र पहिचानलाई जोडेर डोल्पो अनुभव भन्ने कार्यक्रम ल्यायौं । हाल वर्षेनि ५ लाखभन्दा बढी डोल्पो बाहिरका मानिसहरु रिङ्मो नजिकै बनाइएको हटआइस बाथ (उनीहरुले बनाएको तातो पानी र हिउँ सँगै बगाएर त्यसमा नुहाउने एउटा विधि) र आइस-स्प्ल्यास गर्न आउँछन् । अपर डोल्पोको भौगोलिक अवस्था, संस्कार, खानापिना र जीवनशैली हेर्न त यति धेरै पर्यटकको ताँती छ कि अबको २ वर्षसम्म हामीले बुकिङ खुलाउन सक्ने अवस्थै छैन । गुणस्तरीय सेवा प्रवाहमा बढी प्रतिबद्धता भएकाले पनि हामीले सहज क्षमताभन्दा बाहिर गएर पर्यटक स्वीकार नगरेका हौं ।

त्यस्तै लैनीमाथिको भीरमा गाडी पास गर्न हामीले बनाएको लुप (तलदेखि माथिसम्म बीसवटा सर्कलहरु जमिनको एउटै आधारमा टेकाएर बनाएको मोटरबाटोको एउटा प्रविधि) हेर्न पनि काठमाडौं र भारतबाट समेत लाखौं पर्यटक आउँछन् । अझ बाइकराइडर त लुपमा बाइक घुमाउन भनेरै हजारौं माइलको यात्रा तय गरेर यहाँ आइपुग्छन् । लुपको भारबहन क्षमता पनि कम हुुने भएकाले र यात्रालाई समेत थप रोमाञ्चक बनाउन सकिने देखेर लुपबाट माथिल्लो जमिनसम्म पुग्न चाहिँ हामीले हुक लिफ्टिङ सिस्टम बनाएका छौं (जुन चीनको मोनोरेल झैं लाग्छ) ।

त्यहाँबाट लगभग १०० मिटर जति सबै सवारीहरुले अत्याधुनिक प्रविधिमा बनेको हुकमा झुन्डिएर वारपार गर्नुपर्ने हुन्छ । गाडीभित्रबाट तल ठूलो भीरलाई साक्षात्कार गर्दै मानिसहरु पारि पुग्छन् । तर, मोटरसाइकललाई भने साँघुरो रोड बनाइएको छ । अपर आउनेहरुले त्यहाँ नै इन्ट्री फी पनि बुझाउँछन् । त्यसो त केबलनाम्डु हेर्न पनि निकै पर्यटक आउँछन् । यद्यपि डोल्पाली जनतालाई पूर्णतया निःशुल्क गरिएकोले बाहिरबाट आउनेलाई यसको दर केही महँगो पर्न जान्छ । धोमा भएको अन्तर्राष्ट्रियस्तरको अस्पतालमा उपचार गर्न आउने लाखौं विदेशी पाहुना पनि केबलनाम्डुका ग्राहक हुन् । जसबाट डोल्पोले मनग्य आम्दानी गर्छ ।

हाम्रो गुड लक नै भन्नुपर्छ, आजका दिनमा विश्वभरका क्रिप्टोकरेन्सीको माइनिङ गर्ने कम्पनीहरुको मुख्यालय डोल्पामै छ र ती सबै कम्पनीको वार्षिक कमाइ दक्षिण एसियाको सबै देशहरुको जीडीपीभन्दा बढी छ ।

अघिदेखि व्यग्र प्रतीक्षा चाहिं प्रविधि सचिवको थियो । जो विस्तारै आफ्नो स्थानबाट उठिन् र अभिन्नदनसहित मसिनो बोलीमा बोल्न सुरु गरिन् । डोल्पाको समृद्धिमा पहिलो हात प्रविधि अपनाउनुमा होइन, प्रविधि निम्त्याउनुमा छ । हामीले सबैभन्दा पहिले विश्वको ध्यान कसरी डोल्पामा तान्ने भनेर कसरत गर्न थाल्यौं । सबैभन्दा अग्लो पुल, अग्लो ठाउँमा होटल, अग्लो बन्जी, अग्लो भ्यूटावर आदि आदि । कुनैले पनि खास काम गरेन । सन् २०३५ आसपासको कुरा हो र हामीले क्रिप्टोकरेन्सीको माइनिङमा आइरहेको इनर्जी समस्याका बारेमा थाहा पायौं । खासमा क्रिप्टो माइनिङको लागि भरपर्दो र ठूलो परिणाममा ग्रीन इनर्जी आवश्यक थियो त्यतिखेर । त्यही कुरालाई ध्यान दिएर हामीले विभिन्न तरिकाले स्रोत जुटाउँदै विन्डमिल र सोलार पावरका ठूल्ठूला प्लान्ट जडान गर्‍यौं र क्रिप्टोकरेन्सीको हब बनाउने प्रयास सुरु गर्‍यौं । काठमाडौ टेरिटोरीले उत्पादन गरेको हजारौं मेगावाट विद्युत बिक्री नभएर त्यसै खेर गैरहेको थियो त्योबेला । त्यसैले हामीले त्यतिखेर ३००० मेगावाट विद्युत सरल दरमै किन्न पायौं । त्यसले काठमाडौं सरकारलाई त राम्रै आर्थिक टेवा दिइनै हाल्यो । त्योभन्दा महत्वपूर्ण हाम्रो क्रिप्टो कम्पनीहरुलाई निम्त्याउने प्रोजेक्टमा ठूलो योगदान मिल्यो ।

विश्वभरका क्रिप्टोकरेन्सीको माइनर कम्पनीलाई इनर्जीको कहिल्यै समस्या हुन नदिने र अघिल्लो ५ वर्षसम्म आधा मूल्यमा हरित इनर्जी पूर्ति गर्ने भन्दै आह्वान गर्‍यौं । हाम्रो गुड लक नै भन्नुपर्छ, आजका दिनमा विश्वभरका क्रिप्टोकरेन्सीको माइनिङ गर्ने कम्पनीहरुको मुख्यालय डोल्पामै छ र ती सबै कम्पनीको वार्षिक कमाइ दक्षिण एसियाको सबै देशहरुको जीडीपीभन्दा बढी छ । ती कम्पनीबाट हामीले जति धेरै इन्कम ट्याक्स पाउँछौं, त्योभन्दा बढी फाइदा त्यहाँ काम गर्ने हाम्रा युवाको रोजगारीबाट र त्योभन्दा पनि बढी फाइदा त्यहाँ प्रविधि सिकेर अन्य क्षेत्रमा प्रविधि विस्तार गर्ने युुवाबाट भइरहेको छ । त्यसपछि डोल्पामा भएका विभिन्न खनिजहरुको खोजी गर्ने क्रममा जब लिथियमको अपार भण्डार नै डोल्पामा फेला पर्‍यो । त्यसपछि त विश्व बजारमा हाम्रो सहज पहुँच हुन लाग्यो । आज हामी लिथियम ब्याट्री निर्यातमा विश्वमै टप फाइभभित्र पर्छौं । ब्याट्री पछिपछि जीवनबुटी, त्यसपछि डोल्पाली कृषिको योगदान घुरकुम (केशर) बुटीलगायतका सयौं सामानहरु अहिले विश्व बजारमा छन् ।

कृषि सचिव उठ्नै लागेका थिए, उनलाई बस्न इसारा गर्दै मेरो लियाजो उठे । सबै कुरा एकैपटक गर्दा डोन्पोलाई अप्ठ्यारो पर्नसक्छ । त्यसैले अब खानातिर लागौं । डोन्पो भोकाउनुभयो होला । एउटा महत्वपूर्ण सवाल के भने उद्योग, कारखाना सुरु गर्न इनर्जीको अभावले हामीलाई निकै अप्ठ्यारो पार्यो । तर, बिस्तारै हामीले अत्याधुनिक प्रविधिसहितको विन्ड मिल र सोलार इनर्जीमा राम्रो लगानी गर्‍यौं र त्यसले नै हाम्रा सबैजसो आवश्यकता पूरा गर्‍यो । पछि आएर भारत र चीनतर्फबाट पनि सस्तो दरमा विद्युत दिने कुरा आए । तर, प्रसारण लाइन नबनाइदिने भनेपछि हामीले नै अस्वीकार गर्‍यौं । तर, काठमाडौं टेरिटोरीले हामीलाई प्रसारणलाइनसहित जुन ३००० मेगावाट विद्युत सरल दरमा बिक्री गर्‍यो । त्यहाँबाट नै हाम्रो विकासको जग बाँध्न सजिलो भएको हो । हरित इन्धन र त्यसको उच्चतम सदुपयोगले नै देश विकास हुने रहेछ भन्ने हामीले थाहा पायौं ।

डोल्पाली डिनरले मन्त्रमुग्ध बनाए पनि यहाँको शिक्षा प्रणाली कस्तो होला भन्ने हुटहुटीले दिमागलाई रिङ्गाइनै रह्यो । डोल्पोको शिक्षाको बारेमा बुझ्ने लालसा झन् बढ्नमा उनीहरुले प्रविधिमा गरेको विकास पनि अर्को कारण हो । मलाई डोल्पोको शिक्षा प्रणालीको बारेमा बताइदिनुस् न । काठमाडौंका मानिसहरुलाई पनि त्यसमा खुब चासो छ ।

हाहाहा, बढो गम्भीर प्रश्न सोध्नु भो । सुरुमा हामीलाई पनि यो प्रश्नले धेरै सताएको थियो । किनकि हाम्रो डोल्पोलाई विकास गर्न शिक्षा प्रणाली नै राम्रो बनाउनुपर्छ भन्ने सबैको राय थियो । तर, कसरी ? अघिल्ला १० वर्ष हामीले पनि खुब कसरत गर्‍याैं । खुब दिमाग खियायौं । तर, कुनै राम्रो समाधान निस्केन र कुनै राम्रो उपलब्धि पनि निस्केन । काठमाडौं सिन्ड्रोम भयो । प्रोजेक्टमा पैसा, श्रम, संगठन र समय लगानी हुने तर कुनै नतिजा ननिस्कने भयो भने हामी त्यसलाई काठमाडौं सिन्ड्रोम भन्छौं । त्यसपछि हामीले एउटा नयाँ कुरा थाहा पायौं । जुन कुरा मैले यहाँ भनेदेखि तपाईंलाई अनौठो र वाहियात पनि लाग्नसक्छ ।

के कुरा हो त्यस्तो, भन्नै नमिल्ने ? कुरा लुकाउन खोजेको हो कि भन्ने लाग्न थाल्यो मेरो शंकालु मनलाई । तर, लियाजो आफैं बोल्न सुरु गरे । खास कुरा के भने हामीले साना केटाकेटीको लागि स्कुल नै नचाहिने निर्क्याेल निकाल्यौं । ४० को दशकसम्म आइपुग्दा लगभग सबै अभिभावक साक्षर भैसक्नुभएको थियो । त्यसैले हाई स्कुलसम्मको पढाइ घरघरमै आफ्नै अभिभावकमार्फत गराउने निधो गर्‍यौं । केटाकेटीले आमाबाबाको मायासहितको शिक्षा पाऊन् भन्ने हाम्रो मनसाय थियो । सुरुमा त निकै अन्योलपूर्ण र आलोचनात्मक भएको थियो यो योजना । कतिले शिक्षा समितिको कार्यक्षमतामाथि नै औंलो ठड्याए । समितिका साथीहरुले राजीनामा दिने पनि भन्नुभयो ।

हामीले साना केटाकेटीको लागि स्कुल नै नचाहिने निर्क्याेल निकाल्यौं । ४० को दशकसम्म आइपुग्दा लगभग सबै अभिभावक साक्षर भैसक्नुभएको थियो । त्यसैले हाई स्कुलसम्मको पढाइ घरघरमै आफ्नै अभिभावकमार्फत गराउने निधो गर्‍यौं ।

तर, शिक्षा समितिमा भएका महिला सदस्यहरु यो योजनाबाट पछि हट्न मान्नुभएन । उहाँहरुको एउटै जोड थियो कि यो शिक्षा प्रणाली बालबालिकाको बालापन बचाउन पनि वैज्ञानिक र सुहाउँदो छ । विद्यालय भवन, बाटोलगायतका पूर्वाधारमा लगानी गर्नुपर्ने अर्बौंको खर्च पनि जोगिने, स्थायी शिक्षकलाई दिनुपर्ने करोडौं रकमको निवृत्तिभरणको राज्यको दायित्व पनि नरहने । त्यसो त महिलाकै बहुमत भएको सो समितिका महिला सदस्यहरुले पुरुष साथीलाई पनि विश्वस्त पार्नुभयो । विस्तारै सबैले कुरा बुझे र आज यो शिक्षा प्रणाली निकै नै अब्बल सावित हुँदै गएको छ । जापान र फिनल्याण्डले पनि यही प्रणाली अपनाउँदै छन् रे भन्ने सुनेको छु ।

अलि डिटेलमा बताइदिनुहोस् न ! म हतारिएँ ।

पख्नुस् न । म भन्दै छु नि ! हाल आएर ५ वर्ष काटेका बालबालिकालाई मात्र पाठ्यक्रममा आधारित सिकाइ गर्न पाउने नियम बनाएका छौं । ५ वर्ष काटेपछि बालबालिकाले शिक्षा समितिले सिफारिस गरअनुरुपको पाठ्यक्रममा आधारित पढाइ गर्न पाउँछन् । बाबु वा आमामध्ये एकजनालाई उसको ज्ञान, रुचि, क्षमता र उपलब्धताको आधारमा औपचारिक शिक्षकको रुपमा छानिन्छ । उसले हरेक दिन १-३ कक्षाको लागि ३ घण्टा, ४-७ कक्षाको लागि ४ घण्टा र ८-१० कक्षाको लागि ५ घण्टा समय दिनुपर्छ । लगभग पूर्ण रोजगारी भएको डोल्पोमा जति घण्टा पढाउन दिनुपर्ने हो, त्यति नै समय सम्बन्धित व्यक्तिको कामबाट उसलाई बिदा दिइनेछ । तर, उसको तलब सुविधामा कुनै कमी आउँदैन । एकभन्दा बढी बालबालिका भएको घरमा राज्यले छुट्टै सेवा सुविधा उपलब्ध गराउँछ । त्यसैगरी बालबालिकाको पढाइ सुरु भएदेखि नसकिँदासम्म बालबालिकालाई शैक्षिक सामग्री किन्न र राम्रो खाना उपलब्ध गराउनसमेत राज्यले भत्ता उपलब्ध गराउँछ ।

हरेक गाउँको लागि विषय विज्ञता भएका एक सेट तालिम प्राप्त शिक्षक राखिएका हुन्छन् र उनीहरुले नै अभिभावकलाई परेको विषयगत कठिनाइलाई हल गरिदिने र बालबालिकाले राम्रोसँग बुुझिराखेका छन् छैनन् भनेर छड्के जाँच गर्नेसमेत गर्छन् । त्यसो त हामीले कक्षा १० सम्मको पाठ्यक्रममा पुरानो शिक्षामा गणित, विज्ञान जस्ता विषयमा पढाइने अप्ठ्यारा सूत्र र सिद्धान्तका कुराहरु राखेका छैनौं र १० कक्षा पास गरेको वयस्कले सामान्य मेहनत गर्‍यो भने सबै विषयवस्तु सजिलै पढाउनसक्छ । यदि कुनै अभिभावकले उचित तरिकाले पढाउन नसकेमा वा पढाउन नचाहेमा अर्को जिम्मेवार छिमेकीलाई उसको बालबालिकालाई समेत पढाउने जिम्मेवारी सुम्पिइन्छ र उसलाई त्यसबापतको भत्ता र सुविधा प्रदान गरिन्छ । कक्षा ११ देखि भने बालबालिकाले आफ्नो रुचि र करिअरलाई विचार गरेर पढ्ने विषय छान्छन् र सोहीअनुसारको कलेजमा दाखिल हुन्छन् । पढाइमा अब्बल र तेज सबै बालबालिकालाई छात्रवृत्ति प्रदान गरिन्छ । विदेश पढ्न जानेलाई समेत छात्रवृत्ति दिइन्छ । तर, फर्कने सम्झौता गरेरमात्र ।

त्यस्तो विदेश जाने छात्रवृत्ति त पहुँचवालालाई काठमाडौंमा पनि दिइन्छ । तर, पढेर स्वदेश नै फर्कदैनन् के गर्नु र ?

सुपुर्दगी सन्धि भएको देशमा मात्र छात्रवृत्तिमा पढ्न पठाउँछौं र राज्यको लगानीमा पढ्ने व्यक्तिले राज्यलाई नै धोका दिन्छ भने उसलाई स्वदेश ल्याएर गम्भीर अपराधीसरह सजाय हुन्छ । तर, आजसम्म युवाहरु अध्ययन सकेर फर्किएकै छन् । सायद डोल्पाको चिसो पानी र आत्मीयता अन्यत्र मिल्दैन कि ? यहाँको तलबभत्ता, सेवा सुविधा पनि आर्कषक नै छ । त्यसमाथि कानून परिपालनामा डोल्पो अब्बल नै छ र गल्ती गर्ने कसैलाई पनि उन्मुक्ति मिल्नेछैन । जे होस्, डोल्पा नागरिकले बनाएको ठाउँ हो, न कि कुनै अमुक नेताको मीठो भाषणले । देश विकास हुनमा नेताभन्दा पनि सुदृढ संस्कार अनि कर्मठ र इमानदार नागरिक चाहिने रहेछ, जुन डोल्पोले पाएको छ । डोल्पोको उन्नतिमा यहाँकै जनताको लगन र सुक्षबुझले काम गरेको हो ।

जिज्ञासा मेटिएकै थिएन, मेरो लियाजोले निद्रा लागिसकेको संकेत गरे । नचाहँदै पनि अतिथि गृहको बेडरुमतिर छिरियो, बाँकी कुरा भोलिलाई थाँती राखेर ।