स्कूल : प्रतिस्पर्धा र प्रतिशोध अभ्यास गर्ने थलो

सामाजिक सञ्जालमा रहनुको एउटा फाइदा, त्यहाँ अरुका विचारहरु पढ्न र देख्न पाइन्छ । ट्विटरको स्पेसमा एकजना भाइले बडो गम्भीर प्रश्न उठाउनुभयो- राजनीतिमा लागेका मान्छेमात्रै होइन, हामीले भोगेका व्यापारी, कर्मचारी, पुलिस, वकिल, न्यायाधीश, कलाकार, खेलाडी, पत्रकार, बुद्धिजीवी सबका सब उत्तिकै भ्रष्ट मतिका छन् ।

अनि एकले अर्कोलाई विश्वास नै गर्दैनन् र समाज समाज जस्तो नहुनुको कारण अरुलाई देखाउँछ । तर, यसरी एकले अर्कालाई देखाउँदा देखाउँदै एक गोलाकार घेरो बन्छ कि अरुलाई देखाउनेकै अघि ‌आैंलो आइपुग्छ । याने कि हरेक एक मान्छे भ्रष्ट मानसिकताको छ । खासमा जसरी हुन्छ पदमा पुग्नु, पैसा कमाउनु सफलता हो भन्ने मानसिकतामा आएर मान्छे रोकिएको छ । ती भाइको सूक्ष्म सामाजिक विश्लेषण सुनेर म नतमस्तक भएँ ।

खासमा हरेक व्यक्ति भ्रष्ट मानसिकताको बन्न केले काम गरेको छ ? खोलो धमिलो हुनलाई फोहर पानी मिसिएरमात्र पुग्दैन । मूलबाट नै धमिलो पानी आएको हुनपर्छ । समाज खोला भए शिक्षा त्यसको मूल हो । त्यसो भए सिङ्गो समाज धमिलो हुनेगरी कतै हामी गलत शिक्षा त लिइरहेका छैनौं ? यो कुरा थाहा पाउन हाम्रा स्कुलहरुले हामीलाई के सिकाउँदैछन् भनेर बुझ्न जरुरी छ । त्यसैले प्रिय पाठक, आलेख सुरु गरौं अध्ययन र अध्यापनको हाम्रो इतिहासबाट ।

हाम्रो सय वर्ष अगाडिको समाजलाई मात्र फर्केर हेर्ने हो भने मान्छेले लिने सूचना एकदमै सीमित थिए । त्यसैले बाह्य सूचनाबाट भन्दा आफूले प्राप्त गरेका अनुभव र समझमा मान्छेहरुले धारणा बनाउँथे । अधिकांशले आफ्नै बाआमाबाट सीप लिएर त्यही सीपबाट जीवन चलाउँथे । सार्की बाउले छोरोलाई छालाको काम गर्न, जुत्ता सिलाउन सिकाइदिन्थ्यो । क्षेत्री बाउ छोरोलाई लडाइँमा जाने कौशल सिकाइदिन्थ्यो । व्यापारीले छोरोलाई व्यापारमा निपुण बनाइदिन्थ्यो, ब्राह्मण पढ्न खटाइन्थ्यो । जो मानिस जे कुरामा पोख्त छ, ऊ त्यही काममा हुन्थ्यो । जीवन सहजै चल्थ्यो । बुद्धि चलाउनु पर्दैनथ्यो ।

समाजमा बोध अधिक भएका, ज्ञान मार्ग चुनेकादेखि कमाउन जमाउन हिँडेका सबै एकै थलोमा भए । जसले गर्दा समाजले बोधी, ज्ञानी, सीप भएका फरक फरक मानसिक तहका मान्छेलाई एकै थलोमा राखेर एउटै कुरा सिकाउन थाल्यो । यो नै गलत कुरा थियो ।

तर, विस्तारै प्रविधिको विकासले मान्छेलाई सूचनाको पहुँचमा व्यापक बनाउँदै लग्यो र उनीहरुले लिन पर्ने सूचना पनि धेरै हुँदै गए । त्यसले सूचना दिनुपर्ने र ज्ञात हुनुपर्ने विषय बढ्दै गए । छोराछोरीमा सूचना दिन बाआमाले मात्र नसक्ने भए । अनि स्कूलको अवधारणा ल्याइयो । स्कुल ल्याइयो, यहाँसम्म त ठीकै थियो । तर, जब स्कूल भित्र्याउने योजनासँगै गुरुकुल शिक्षा (जीवन बोध गर्ने स्थान)लाई योजनाबद्ध रुपमा विस्थापन गरियो तब शिष्य बन्न चाहनेहरु पनि स्कूलमै आएर मिसिन बाध्य भए । किनकि शिष्य बन्नु र स्कुलमा आएर पढ्नु फरक फरक कुरा थिए । यो कुरा शासकले पत्तै पाएनन् ।

अनि समाजमा बोध अधिक भएका, ज्ञान मार्ग चुनेकादेखि कमाउन जमाउन हिँडेका सबै एकै थलोमा भए । जसले गर्दा समाजले बोधी, ज्ञानी, सीप भएका फरक फरक मानसिक तहका मान्छेलाई एकै थलोमा राखेर एउटै कुरा सिकाउन थाल्यो । यो नै गलत कुरा थियो । किनकि स्कुलको अवधारणा आउनुअघि मानिसहरु सीपमा रमाउनेहरु आआफ्नो सीपमा हुन्थे । ज्ञानमा जान चाहनेहरु गुरुको खोजीमा निस्कन्थे । जो मानिस ज्ञानबाहेक अरु कुरा छोडेर निस्कन्थ्यो, ऊ नै शिष्य हुन्थ्यो र गुरुकुलमा नै जीवन बिताउँथ्यो । बाहिरी संसार हेरेर अरुभन्दा ठूलो वा शक्तिशाली हुने होइन, आफूभित्रका सम्भावना हेर्न गुरुहरुले सिकाउँथे । जीवनमा अनुशरण गरिने आश्रमहरुको ज्ञान नै त्यसबेलाको मुख्य पाठ्यक्रम थियो ।

ब्रह्मचर्य, गृहस्थ, वानप्रस्थ र संन्यास आश्रमका रुपमा मानव जीवनका चार महत्वपूर्ण आयाम त्यहाँ सिकाइन्थे । धर्म, अर्थ, काम र मोक्षका लागि ६४ कला र १४ विद्याका आधार तय गरिएका थिए । जसमा सीप लिने सीपमा र नलिने व्यक्ति कर्ता नभएर द्रष्टा भएको ज्ञात गराइन्थ्यो । जसले व्यक्तिमा ज्ञान सञ्चिती हुन्थ्यो । त्यही ज्ञान समाजमा फैलन्थ्यो । मतलब सीप लिने र ज्ञान लिने दुबैको केन्द्रमा जीवनको बोध हुन्थ्यो ।

तर, हामीलाई यस्तो लाग्यो कि बोध छोडेर अंग्रेजी सिक्नेबित्तिकै सबै जान्ने हुन्छ र ल्याइयो स्कुलको अवधारणा । भाषा सिक्नु नराम्रो होइन । तर, भाषा थोपर्नु अपराध हो । अनि त्यो ज्ञानको भोको पनि गुरुकुलबाट इसुकुल(स्कुल)मा आउन बाध्य भयो, जहाँ सूचनाले मानिसहरुको मस्तिष्क भर्नुलाई नै ज्ञान भनियो । किनकि जहाँ पढ्नु भनेको परीक्षाको तयारी गर्नु हो भन्ने मनोविज्ञान विकास गराइयो ।

सीप लिने सीपमा र नलिने व्यक्ति कर्ता नभएर द्रष्टा भएको ज्ञात गराइन्थ्यो । जसले व्यक्तिमा ज्ञान सञ्चिती हुन्थ्यो । त्यही ज्ञान समाजमा फैलन्थ्यो । मतलब सीप लिने र ज्ञान लिने दुबैको केन्द्रमा जीवनको बोध हुन्थ्यो ।

यसरी भित्र्याइएको स्कुलमा हिजो परिवारमा अभिभावकले गर्ने काम अब विद्यालयका शिक्षकले गर्न थाले र त्यसवापत शिक्षकले आमाबाबाट तलब लिन थाले । यस मानेमा शिक्षक बाबुआमाका कारिन्दाका रुपमा स्थापित भए । यसरी जीवनको कर्म क्षेत्र बाहिर गएर, आफूभित्रको सम्भावनाको खोजीभन्दा बाहिर गएर समाजले दिएको तलब लिएर उसैले तय गरेको किताब घोकाइदिने शिक्षक तयार भए । मतलब हिजो अन्तस्करणबाट तयार हुने गुरु-शिष्य प्रणाली आज लेनदेनमा आएर बन्धक भयो ।

अनि सिकाइको एउटा निश्चित अवधि पुगेपछि बानप्रस्थ हुने प्रचलन हरायो । मान्छेले प्रकृतिसँग संगत गरेर आफ्नो जीवनलाई कर्ममा समर्पित गर्ने र अनुभवबाट बोध प्राप्त गर्ने पद्धति हरायो । विद्यार्थीको सिर्जनशीलता होइन, तिनै बोधी महापुरुषको नाम जसले घोक्न सक्छ, उनै प्रथम हुने प्रणाली बस्यो । यसरी स्कूलहरु घोकेको कुरा सम्झेर लेख्ने र त्यसमा प्रथम हुने, अरुलाई जित्ने र अरुभन्दा प्रभुत्वशाली हुने शिक्षा सिकाउने केन्द्र बने या ‘पर्सनालिटीबाट परसेन्ट’मा आएर शिक्षा सीमित भयो ।

उबेलाका ज्ञान सबैको कल्याणका लागि थियो । आज सर्वजन हिताय (सबैको हितका लागि) होइन, अरुलाई टेकेर आफू माथि चढ्ने कला मानिसले सिक्यो । अरुलाई जित्न सूचना लियो । हिजो शिष्य गुरुको खोजीमा निस्कन्थ्यो । आज शिक्षक धनले किनेर घरमा ल्याउन सकिने भए । त्यसैले यसको परिणाम पनि नाफाघाटामै सीमित भयो ।

अविभावकले छोराछोरीलाई यसकारण स्कूल पठाएका थिए कि गुरुकुलमा जस्तै बच्चा प्रेमले भिजोस् र जीवनयापनमा सहज होस् । तर, यी स्कूलमा जे पढाइ भयो, त्यसले प्रेम होइन प्रतिस्पर्धा र प्रतियोगिता सिकाइदियो । अनि तिमी पूर्ण छैनौ, सुन्दर छैनौ, उत्कृष्ट छैनौ, केही भएर देखाउ, आफ्नो नाम लेखाउ भनेर प्रतिस्पर्धामा हालिदियो । त्यसको लागि पदमा पुग, कि धन जोड, कि शक्तिशाली बन अनि मात्र तिमी तिमी जस्तो हुन्छौ भनिदिएको छ । त्यसैले बच्चादेखि नै हरेक एकलाई अरुलाई पछि पार्न नै दौडाइयो । भनियो, नदौडिए पछि परिन्छ । किनकि अर्को पनि कुदिरहेको छ । तर, जति कुदे पनि कोही त अघि नै छ । यो कुदाइबाट उसले अर्थोपार्जन त गर्‍यो । तर, जीवनोपार्जन भुल्यो ।

मतलब गुरुकुल छोडेर स्कुलमा आइपुगेका हामीलाई जीवन होइन परीक्षा पास गर्न सिकाइयो । मतलब कक्षा वृद्धि हुनुलाई सफलताको अर्थ लगाउँछ । यस्तै सिकेर निस्केका हामी सधैं प्रतिस्पर्धामा जिइरहेका छौं । किनकि हामीले हिसाबकिताबको गन्तीमा धेरै निकाले पनि भित्री सम्पत्ति गुमायौं र हीनताले ग्रसित छौं, विक्षिप्त छौं ।

स्कूलहरु घोकेको कुरा सम्झेर लेख्ने र त्यसमा प्रथम हुने, अरुलाई जित्ने र अरुभन्दा प्रभुत्वशाली हुने शिक्षा सिकाउने केन्द्र बने या ‘पर्सनालिटीबाट परसेन्ट’मा आएर शिक्षा सीमित भयो ।

त्यसैले मान्छे आफूभित्र रहेको हीनता छिपाउने चेष्टामा यो दौडबाट जीवनभर कहिल्यै निस्कन सकेको छैन । आज भौतिक सुखको चुलीमा पुगेर पनि हर समय हतारमा कुदेको तर कहीं नपुगेको हतास मानसिकताको दुःखी मानिस भेटिनु यसैको परिणाम हो ।

खासमा वृद्धिलाई सफलताको व्याख्या पश्चिमा शिक्षासँगै भित्रिएको हो । किनकि पश्चिमा शिक्षा गरिबलाई, निर्धोलाई सेवा गर्नु धर्म हो भन्छ । तर, निर्धाेलाई सेवा गर्ने उद्देश्यले अरुलाई निर्धाे बनाउँदै आफू शक्तिशाली हुने कुरा नै युद्धको बिज हो । किनकि जब कोही आफूभन्दा कमजोरलाई सेवा, सहयोग गर्छ, कोही कमजोरको लागि म उभिएको हुँ भन्छ, ऊ स्वतः उसको मालिक बन्छ । मालिक भएपछि उसले निर्धोलाई दबाउँछ नै । चाहे ती धार्मिक संस्था हुन्, चाहे ती देश देशबीचका व्यवहार हुन् । चाहे राजनैतिक संगठन तिनीहरुका सहयोग आफ्नो प्रभुत्व विस्तारका लागि हुन् । अनि अरुलाई किच्ने र आफू अग्लो देखिने अहंकार त्यहीबाट फस्टाएको छ । भनेको यसको जरा नै स्कुलीय शिक्षा हो ।

हाम्रो गुरु शिष्य पद्धतिमा चलिरहेका परिवारमा बच्चालाई यसकारण स्कुल पठाएका थिए कि उनीहरुले गुरुकुल पुगेको शिष्य शिक्षित हुने, शिक्षित भएपछि मान्छे विनम्र, निर्दोष र सत्यवादी बनेको देखेका थिए । उनीहरुलाई लाग्यो, स्कुलले बुद्ध, कृष्ण, शिव र दुर्गाको बारेमा भनिदिएपछि बौद्धिक हुन्छ । बुद्धि बढेपछि धर्म के हो भन्ने महसुसमा पुग्छ र मानवतावादी हुन्छ । तर, त्यसको ठीक उल्टो भैदियो । मान्छेले विनम्र हुने ठाउँमा अरुलाई टेकेर आफू माथि चढ्ने कला पो सिक्यो । किनकि स्कुलमा असल बन्न होइन, सफल बन्न सिकाइयो । जसले गर्दा मानिस प्रेम, विनम्रता, समर्पण, दया छाडेर चलाखी गर्नतर्फ लाग्यो ।

चलाखीले संसारमा रहने कुशलता त प्राप्त गर्‍यो । तर, उसबाट धर्मको बाटो विस्मृत भयो । आफूलाई उँचो देखाउन अरुलाई निचो बनाउँदा उसले पाएको सफलतालाई नै जीत भन्ने ठान्यो । त्यही भएर आज संसार अरुलाई दबाउन चाहिने बुद्धिलाई प्रगति र सफलता मानेर कुदिरहेको छ । र, मानव समाज जति सभ्य भयौं भन्दैछ, संसार त्यति युद्धोन्मुख छ । र ढुङ्गे युगको शिकारी मान्छेमा परिणत हुँदैछ ।

त्यो कसरी भन्नुहोला, आज आएको कृतिम बौद्धिकता (आर्टिफिसियल इन्टेलिजेनस)ले संसारको पैसा एकत्रित गर्दैछ । जसको परिणाम अब संसारबाट बाहुबलमा हुने काम लगभग बन्द हुँदैछन् । बाहुबलमात्र हैन, बुद्धि चलाएर खानेहरुका काम पनि बन्द हुँदैछ । धेरै उत्पादन गर्ने नाममा पृथ्वी त मरुभूमि भइसक्यो । अनि मान्छेले समभाव राख्ने गुण पनि विस्मृत भयो । त्यसैले आफूसँग भएको कुरा साझा गर्न सक्ने अवस्थामा छैन मान्छे । जसको अन्तिम विन्दु युद्ध हो । युद्धको अर्थ भौतिक र मानसिक रुपमा मान्छे ढुङ्गे युगमै प्रवेश गर्नु हो ।

वृद्धिलाई सफलताको व्याख्या पश्चिमा शिक्षासँगै भित्रिएको हो । किनकि पश्चिमा शिक्षा गरिबलाई, निर्धोलाई सेवा गर्नु धर्म हो भन्छ । तर, निर्धाेलाई सेवा गर्ने उद्देश्यले अरुलाई निर्धाे बनाउँदै आफू शक्तिशाली हुने कुरा नै युद्धको बिज हो । किनकि जब कोही आफूभन्दा कमजोरलाई सेवा, सहयोग गर्छ, कोही कमजोरको लागि म उभिएको हुँ भन्छ, ऊ स्वतः उसको मालिक बन्छ ।

मतलब विकासका नाममा हामीले भित्र्याएका स्कुलहरु ज्ञान र विवेकको केन्द्र नभएर सूचना भर्ने र विद्यार्थीमा प्रतिस्पर्धा र प्रतिशोधको बारुद भर्ने केन्द्र हुन् । जब नर्सरीमा यस्ता बेर्नाहरु उत्पादन हुन्छन्, समाजभरि हुने रुख तिनै वेर्नाबाट तयार हुने हो । अनि तिनै रुख भएर तिनले अरु विरुवा बनाउने हो । आधुनिक शिक्षाबाट उम्रिएका ती हरेक वेर्ना पनि तिनै रुखका विस्तार हुन् ।

अहिले प्रयोगमा आएको शिक्षा ज्ञानको आधार नभएको शिक्षा हो । किनकि अहिले शिक्षाको आधुनिकीकरणका नाममा तयार गरिएका पाठ्यपुस्तकहरु ज्ञानमा आधारित त छैनन् नै, भएको नैतिक शिक्षा पनि त्यसबाट हटाइएको छ । यो हुनुमा पुरानो सबै कुरा हटाउनु क्रान्ति हो भन्ने मनोविज्ञानले काम गरेको छ । जसमार्फत् संस्कृत भाषाले बहन गरेका प्राचीन ज्ञानलाई विस्थापित गरेको छ । यसरी स्कूलहरुबाट सुरु भएको प्रतिस्पर्धा, प्रतिशोध, ईर्ष्या र अहंकार समाजको सबै अंगमा फैलिएको छ । किनकि समाजको मूल पाठ्य केन्द्र स्कूलबाट नै हामी समाजमा विनाश रोपिरहेका छौं ।

आजका स्कूलहरुमा प्रतिस्पर्धा बच्चामा मात्र सीमित गराएको छैन । बाआमासँग धेरै धन भएको देखाउने स्थान पनि स्कूलहरु बनेका छन् । बच्चा असल छ कि छैन, त्यसको पनि मतलब हुँदैन । कुन स्कुलमा पढेको बच्चा हो, मूल्याङ्कन त्यस आधारमा हुन्छ ।

त्यसैले आज अरु जस्तै पैसावाला बन्न नसक्दा, अरुले जस्तै घर गाडी किन्न नसक्दा आगो लगाएर पेट्रोल छर्किएर मर्नेहरुको कमी छैन । जसले जिन्दगीमा पैसा कमाउनुलाई नै सफलता मान्छन्, पैसा कमाउन नसक्नु उनीहरुका लागि घोर निराशाको कुरा हुनु स्वाभाविक हो ।

मतलब समाजको यो धमिलोपन सबै शिक्षाको परिणाम हो । जीवनको सफलता पैसामात्रै होइन, प्रभुत्वमात्रै होइन, भौतिक सुखमात्रै होइन भन्ने कुरा उनीहरुले जानेका थिए भने आत्महत्या गर्दैनथे । उनीहरुभन्दा कैयौं गुणा कमजोर आर्थिक अवस्था भएका मानिसहरु पनि यही समाजमा हाँसेरै बाँचेका छन् । टाउकोमा बोकेको महत्वाकांक्षाको भारीले थिचेर कैयौं मानिसहरु मरेका छन् ।

अनि यस्तो शिक्षाबाट दीक्षित हाम्रो समाज पनि कति ढोंगी छ भने आफूलाई परसेवक कहलाउन आत्मदाह गर्नेको प्रशंसा गर्छ र उसको आत्मदाहको दोषी खोज्न थाल्छ । कसैलाई दोषी करार नगरी ऊ आफूलाई निर्दाेष सावित गर्नै सक्दैन । प्रमुख सत्य नलुकाउने हो भने यो प्रकरणमा मुख्य दोषी आत्मदाह गर्ने व्यक्ति नै हो ।

आजका स्कूलहरुमा प्रतिस्पर्धा बच्चामा मात्र सीमित गराएको छैन । बाआमासँग धेरै धन भएको देखाउने स्थान पनि स्कूलहरु बनेका छन् । बच्चा असल छ कि छैन, त्यसको पनि मतलब हुँदैन । कुन स्कुलमा पढेको बच्चा हो, मूल्याङ्कन त्यस आधारमा हुन्छ ।

अहिले आएर समाजले बुझ्यो होला कि विद्या दिने कुरा नभएर यो खोजी गर्ने कुरा हो । यसको भनक पाउनेहरुले पहिल्यै बोलेका छन् । खलिल जिब्राहन (१८८३-१९३१)ले भनेका थिए- ‘आफ्ना बच्चालाई प्रेम दिनु, स्वतन्त्रता दिनु । तर, आफ्नो ज्ञान नदिनू ।’ उनको जोड थियो ज्ञान लिएर र किनेर पाइने कुरा होइन, यसको लागि व्यक्ति स्वयं तिर्खाउन जरुरी हुन्छ ।

खासमा हिजोका गुरुकुल र आजका स्कूलमा यही फरक छ कि गुरुकुलहरुले व्यक्तिलाई शान्त बनाएर आफैंलाई हेर्ने क्षमता विकास गर्थे, बोध गर्न जोड दिन्थे र कम बोल्न प्रेरित गर्थे । जो आजको समाजमा त झनै आवश्यक छ । किनकि शान्ति नै जीवनको पहिलो आधार हो । जसले कर्म, ज्ञान अनि बोध साथमा दिन्थ्यो । व्यक्ति जति शान्त हुन्छ, ऊ उति नै भयहीन र स्वस्थ हुन्छ । जसले ऊभित्रको सम्पूर्ण शक्ति कलामा परिणत गर्न सक्छ भन्नेमा उनीहरु जानकार थिए ।

तर, स्कूलमा घोकाइने र हामीले जम्मा गरेको सूचनाको भारीले हामी यति भरिएका छौं कि हामीसँग भित्री बोधको लागि कुनै ठाउँ बाँकी छैन ।

आखिर हुनुपर्ने चाहिँ के थियो त ? खासमा बच्चालाई प्रेम सिकाउनुपर्ने थियो । प्रेमको मतलब सधैं अरुका लागि आफू समर्पित हुनु । आफू मेटिएर भए पनि अरुको लागि जिउनु । प्रेम भन्छ- अरुको लागि मर । महत्वाकांक्षा भन्छ- प्रतिस्पर्धा गर, अरुलाई मारेर आफू बाँच । अनि २० वर्ष स्कुल कलेजमा यस्तो सिकेर आएको एउटा युवाले प्रेमको कुरा बुझ्दैन । त्यसबाट समाज कस्तो बन्छ ? अहिलेको जस्तो ।

यो नेपाल र यस वरपरको मात्र कुरा होइन, हामीले सबैतिर जीविकाको लागि भनेर दिइएको शिक्षाले मान्छेबाट मानवीयतामात्र गुम्दैछैन, ऊ स्वयं मानसिक विचलनको शिकार भइरहेको छ । त्यसैले अब यस्तो समाजको कल्पना गरौं, जहाँ सफलता वा असफलताको मूल्य तुलना नभएको होस्, प्रतिस्पर्धा र प्रतियोगिता नभएको होस् । एकसँग अर्काको तुलना नभएको, प्रेम, करुणा र श्रद्धाले भरिएका बालबालिका विकास गर्ने चेष्टा भएको होस् । जसले महत्वाकांक्षाको बन्ध्याकरण गर्छ ।

खासमा गुरुकुलहरु पास र फेल नभएको, प्रतिस्पर्धालाई मलजल नगर्ने, महसुस र सुझबुझ केन्द्रमा आधारित थिए । तर, गुरुकुललाई हामीले रद्दी बनाइदियौं । उनका ज्ञानलाई कामै नलाग्ने बनाइदियौं ।

अध्येता डी एच लरेन्स(१८८५-१९३०)ले भनेका छन्- ‘सय वर्ष शिक्षा बन्द नगरे समाज दुर्घटना पर्नेछ’ । म त भन्छु समाज योभन्दा दुर्घटनामा जाने ठाउँ छैन । बरु अब स्कुल छोडेर स्वअध्ययनमा तानिएका यी सिकारुलाई परसेन्टबाट पर्सनालिटी विकासमा कसरी तान्न जरुरी छ । या गुरुकुलिन पद्धतिमा डोर्‍याउन जरुरी छ ।

शिक्षाको क्रान्ति, आर्थिक र राजनैतिक क्रान्तिभन्दा ठूलो हुन्छ । त्यसैले कलिला बालबालिकाको टाउकोबाट सूचनाको भारी हटाएर सिर्जनशीलताको ठाउँ बनाऔं । त्यसको लागि बच्चालाई स्वअध्ययनमा छोडिदिऊँ । जहाँबाट संसारलाई शान्तिमा बदल्न सम्भव छ ।