वैदेशिक रोजगारी अवसर कि चुनौती ?

काम र दामको खोजीमा खाडी र मलेसिया हुँदै नेपालीहरु युरोपेलीलगायत सबैजसो मुलुकमा भौतारिइरहेका छन् । नेपाली विदेशिनु थोरै रहर तर धेरै बाध्यता हुन पुगेको वर्तमान परिप्रेक्ष्यमा यसका विविध पक्षबारे यस लेखमा केलाउने प्रयास गरिएको छ ।

नेपालबाट कामका लागि विदेशिने दक्ष जनशक्तिको कारण स्वदेशमा कामको लागि विदेशी बोलाउनुपर्ने स्थिति नआउला भन्न सकिन्न । पारिवारिक विछोडका कारण नेपाली सामाजिक जीवन निरस र विशेषतः गाउँहरु रेमिट्याान्स पर्खेकाहरुको बासस्थानमा सीमित नहोला भन्न सकिन्न । यद्यपि रेमिट्यान्स, सीप अभिवृद्धि र अन्तर्राष्ट्रिय अवसरहरू पनि विकास भइरहन्छ । जसले देशको अर्थतन्त्र र विकासमा सकारात्मक प्रभाव पार्नसक्छ । नेपालको समग्र विकास र समृद्धिका लागि वैदेशिक रोजगारीलाई सन्तुलनमा राख्न राज्यले आवश्यक रणनीतिक योजना बनाउन आवश्यक छ ।

सधैंको खतरापूर्ण क्षेत्र

श्रम शोषण, मानव बेचबिखन, पारिवारिक विछोड, स्वास्थ्य जोखिम र रेमिट्यान्समा निर्भरता जस्ता समस्याले गर्दा वैदेशिक रोजगारीले नेपालको लागि ठूलो समस्या सृजना गर्दैछ । जसले आर्थिक अस्थिरता र परनिर्भरता निम्त्याउनसक्छ ।

थ्रीडी (3D) अर्थात डर्टी (dirty), डिफिकल्ट (difficult) र डेन्जर (danger) अवस्थामा मात्र नेपाली कामदारहरूलाई कम तलब र असुरक्षित काम गराइएको पाइन्छ । कामदारहरू मानव बेचबिखन नेटवर्कको शिकार हुने समस्या छ । जसले गर्दा जबरजस्ती श्रम, यौन शोषण र अन्य प्रकारका दुर्व्यवहारहरू निम्त्याइरहेको छ । धेरै नेपाली कामदारहरूले विदेशमा जोखिमपूर्ण कार्य वातावरणको सामना गर्छन् । उचित सुरक्षा उपायहरूको अभावमा दुर्घटना र चोटपटक निम्त्याइरहेको छ । केही रोजगारदाताहरूले ज्याला रोक्छन्, तलब उपलब्ध गराउन असफल हुन्छन् वा कामदारहरूको तलब अनधिकृत कटौती गर्छन् ।

श्रम अधिकार र अन्तर्राष्ट्रिय श्रम मापदण्डहरू उल्लङ्घन गर्दै अत्यधिक काम गर्ने घण्टा प्रायः भुक्तान नगरी काम गराइएको पनि पाइन्छ । कतिपय रोजगारदाताहरूले गैरकानूनी रूपमा राहदानी जफत गर्छन्, कामदारहरूलाई फसाउने र घर फर्कन दुःख दिनेसम्म गर्दछन् । कामदारहरूलाई भीडभाड, अस्वच्छ वा गुणस्तरहीन आवासहरूमा राखिएका नेपाली कामदारहरूले विदेशमा भेदभाव, जातीय विभेदको सामना गरेको समस्या पनि सुनिन्छ । तर, आप्रवासी कामदारहरूलाई पर्याप्त कानूनी सुरक्षाको अभावले ती देशहरूमा न्याय पाउन कठिनाइ हुन्छ ।

श्रम शोषण, मानव बेचबिखन, पारिवारिक विछोड, स्वास्थ्य जोखिम र रेमिट्यान्समा निर्भरता जस्ता समस्याले गर्दा वैदेशिक रोजगारीले नेपालको लागि ठूलो समस्या सृजना गर्दैछ । जसले आर्थिक अस्थिरता र परनिर्भरता निम्त्याउनसक्छ ।

धेरैमा मानसिक स्वास्थ्य चुनौतीहरू पनि देखिने हुन्छ । अनुचित सर्तहरूको साथ रोजगार सम्झौताहरूले कामदारहरूलाई मोलतोल गर्ने क्षमता हुँदैन । केही कामदारहरूले शारीरिक, भावनात्मक वा यौन दुर्व्यवहार र उत्पीडनको सामना गर्छन् । आपतकालीन वा जागिर गुमेको अवस्थामा, स्वदेश फिर्ता हुन राज्य तह र रोजगारदाता दुबै अन्कनाउने समस्या पनि छ ।

फाइदा नै नभएको त होइन

वैदेशिक रोजगारीले नेपालको अर्थतन्त्रमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउने र नागरिकका लागि रोजगारीका अवसरहरू उपलब्ध गराउँदै आएको आम्दानीको महत्वपूर्ण स्रोत भएको छ । तर, वैदेशिक रोजगारीका कारण नेपाल ‘बलियो’ बन्दै छ कि छैन भन्ने कुरा विदेशमा रोजगारीको संख्या, रेमिट्यान्स आप्रवाह र समग्र देशको अर्थतन्त्र र विकासमा पर्ने असरहरूमा भर पर्छ ।

मुख्य फाइदा भनेको विदेशमा कार्यरत नेपाली कामदारहरूले फिर्ता पठाएको रेमिट्यान्सको प्रवाह हो । रेमिट्यान्सले देशको जीडीपीमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्‍याउँछ र परिवारहरूको जीवनस्तर सुधार्न मद्दत गर्छ । वैदेशिक रोजगारीले नेपाली नागरिकलाई रोजगारीको अवसर प्रदान गर्छ, घरेलु बेरोजगारीदर घटाउँछ र देशभित्र उपयुक्त रोजगारी पाउन नसक्नेहरूलाई विकल्प प्रदान गरेको छ । धेरै नेपाली कामदारहरूले विदेशमा काम गर्दा बहुमूल्य सीप र अनुभव प्राप्त गर्छन् । जुन उनीहरूले नेपाल फर्काउन सक्छन् । यसले देशको मानव पूँजी र विकासमा योगदान पुर्‍याउन सक्छ । धेरै घरपरिवारमा गरिबी कम गर्न मद्दत पुगेको छ । शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा र अन्य आवश्यक सेवाहरूमा राम्रो पहुँच प्रदान गरेको छ । वैदेशिक रोजगारीले देशको विदेशी मुद्रा सञ्चितीलाई बलियो बनाउँछ । जुन समग्र आर्थिक स्थायित्वका लागि लाभदायक हुन्छ । रेमिट्यान्सबाट हुने अतिरिक्त आम्दानीले स्थानीय अर्थतन्त्रलाई उत्प्रेरित गर्नसक्छ । जसले गर्दा उपभोग र लगानी बढ्छ । नेपाली कामदारहरूले अक्सर ज्ञान, सीपको फराकिलो दायरा बुझ्न र पछि स्वदेशमा त्यसको उपयोग गर्न सक्छन् ।

चुनौतीका चाङ

दक्ष व्यक्तिहरूले विदेशमा राम्रा अवसरहरूको लागि देश छाड्छन् । जसले गर्दा स्वदेशमा विशेषज्ञता गुम्छ । पारिवारिक विछोड र स्थानीयस्तरमा सामाजिक र सांस्कृतिक विकृतिहरु आउँछन् । विदेशमा कामदारहरूले अक्सर शोषण र दुर्व्यवहारको सामना गर्छन् । जसमा अपर्याप्त ज्याला र खराब कामको अवस्थाले कामदारलाई अपमानित बनाउँछ । धेरै आप्रवासी कामदारहरूलाई आफ्नो अधिकार, गन्तव्य देशहरू र रोजगारीको अवस्थाबारे सही जानकारीको अभाव हुन्छ । उचित नियमनको अभावले मानव बेचबिखन र तस्करीलाई निम्त्याउन सक्छ । कामदारहरूलाई जोखिममा पार्न सक्छ । अपर्याप्त कानूनी उपचार र नीतिहरूले विदेशी कामदारहरूको लागि असुरक्षित वातावरण तयार हुन्छ । कामदारहरूले उचित सुरक्षाविना ती देशहरूमा स्वास्थ्य र सुरक्षा जोखिमहरू सामना गर्न सक्दैनन् ।

धेरै नेपाली कामदारहरूले विदेशमा जोखिमपूर्ण कार्य वातावरणको सामना गर्छन् । उचित सुरक्षा उपायहरूको अभावमा दुर्घटना र चोटपटक निम्त्याइरहेको छ । केही रोजगारदाताहरूले ज्याला रोक्छन्, तलब उपलब्ध गराउन असफल हुन्छन् वा कामदारहरूको तलब अनधिकृत कटौती गर्छन् ।

लामो समयसम्म छुट्टिएर बस्दा पारिवारिक समस्या र मनोवैज्ञानिक तनाव पनि सृजना हुनसक्छ । धेरै कामदारहरुले विदेश जान चर्काे ऋण लिन्छन् । जसले ऋण जालो र शोषण निम्त्याउँछ । अनि धेरैजसो सन्दर्भमा विदेशमा हासिल गरिएका सीपहरूलाई स्वदेशमा प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गर्न सकिँदैन । नेपालको अर्थतन्त्र धेरै मात्रामा रेमिट्यान्समा निर्भर छ । जुन दीर्घकालीन रूपमा दिगो हुन सक्दैन । वैदेशिक रोजगारीले कृषि क्षेत्रमा श्रमिकको अभावमा खाद्य सुरक्षामा असर पार्नसक्छ । वैदेशिक रोजगारीमा महिला कामदारहरूले अक्सर लैङ्गिक भेदभाव र शोषणसहित अनेकौं चुनौतीहरूको सामना गर्छन् । नेपालबाट प्रस्थान गर्नुअघि दक्ष नभै जाने नेपाली हेलचेक्राइले धेरैले दुःख पाएको देखिन्छ ।

अवसर पनि छ

फर्केका नेपालीले मूल्यवान सीप र ज्ञान फिर्ता ल्याउँछन् । जसले स्थानीय उद्योग र विकासमा योगदान गर्नसक्छ । धेरै फर्कनेहरूले आर्थिक वृद्धि र रोजगारी सिर्जनामा योगदान गर्दै आफ्नै व्यवसाय सुरु गर्छन् । फर्कनेहरूले प्रायः आफ्नो बचत स्थानीय व्यवसायहरूमा लगानी गर्छन्, अर्थ व्यवस्थालाई बढावा दिन्छन् । यसले नेपाली समाजलाई समृद्ध बनाउन सक्ने विविध अनुभव र सांस्कृतिक अन्तरदृष्टि बढाउने नै छ । विदेशमा उन्नत प्रविधिहरूको एक्सपोजरले विभिन्न क्षेत्रहरूमा नवीनता ल्याउनसक्छ । फर्कने कामदारहरूले उपलब्ध श्रमशक्ति बढाउँछन् । यसले स्थानीय रोजगारी र आवश्यकताहरू सम्बोधन गर्न मद्दत गर्छ ।

काम गरिरहेकाहरु रेमिट्यान्स पठाउन जारी राख्छन्, परिवार र स्थानीय अर्थतन्त्रलाई सहयोग गर्छन् । विदेशबाट फर्केकाहरूले विदेशमा आफ्नो सम्पर्कमा देशलाई प्रवर्द्धन गरी नेपालको पर्यटन उद्योगमा योगदान दिन सक्छन् । तिनीहरू सामुदायिक विकास परियोजनाहरू र सामाजिक पहलहरूमा संलग्न हुन सक्छन् । अनुभव हासिल गरी फर्कनेहरूले विभिन्न क्षेत्रहरूमा नेतृत्वदायी भूमिका लिन सक्छन् । जसले सकारात्मक परिवर्तन ल्याउन सहयोग पुग्छ । फर्कनेहरूले अरूलाई नेपालभित्र अवसरहरू खोज्न प्रेरित गर्नसक्छन् । लामो समय बाहिर बसेकाहरु फर्केपछि जन्मस्थल, सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्न दत्तचित्त लागेको पनि देखिन्छ । नेपालले यी अवसरहरूको थप बढावा दिएर र फर्केका नेपालीहरु उपयोग गर्नसक्छ ।

दक्ष व्यक्तिहरूले विदेशमा राम्रा अवसरहरूको लागि देश छाड्छन् । जसले गर्दा स्वदेशमा विशेषज्ञता गुम्छ । पारिवारिक विछोड र स्थानीयस्तरमा सामाजिक र सांस्कृतिक विकृतिहरु आउँछन् । विदेशमा कामदारहरूले अक्सर शोषण र दुर्व्यवहारको सामना गर्छन् ।

हटेन हाम्रो कमजोरी

आप्रवासी कामदारहरूको लागि अपर्याप्त सुरक्षा, रोजगारीका प्रस्तावहरू प्रमाणीकरणमा चुनौतीहरू, भाषा अवरोधहरू, कानूनी उपचारमा सीमित पहुँच, श्रम शोषण र दुर्व्यवहारको जोखिमको सामना गरिरहेको अवस्थामा राज्यको पहुँच कमजोर छ । धेरै नेपाली कामदारहरूले विदेश जानुअघि उचित तालिम र अभिमुखीकरणको अभावमा उनीहरूले धेरै चुनौतीहरु सामना गर्नुपर्छ । अपर्याप्त भाषा ज्ञानले दोहोरो संवादमा समस्या हुन्छ । प्रवासी कामदारहरू प्रायः विदेशमा आफ्नो अधिकार र कानूनी सुरक्षाको बारेमा सचेत हुँदैनन् । बेइमान म्यानपावर र विदेशी एजेन्सीहरूले कमजोर कामदारहरूको फाइदा उठाउँछन्, शोषण र दुर्व्यवहारमा मद्दत गर्छन् । कमजोर अनुगमन संयन्त्रले विदेशमा रहेका नेपाली कामदारहरूको कामको अवस्था र उपचारमा पर्यवेक्षणको अभाव भइरहेकै छ ।

केही नेपाली कूटनीतिक नियोगहरूले संकटमा परेका आप्रवासी कामदारहरूलाई पर्याप्त सहयोग प्रदान गर्न नसकेको देखिन्छ । कामदारहरु सम्पर्कमा आउन नखोज्ने र नजान्ने पनि समस्यामध्ये पर्दछ । एजेन्सीहरूद्वारा चार्ज गरिएको अत्यधिक शुल्कले कामदारहरूलाई ऋण र आर्थिक रूपमा कमजोर बनाइरहेको छ । महिला आप्रवासी कामदारहरू प्रायः शोषण, दुर्व्यवहार र बेचबिखनको ठूलो जोखिममा हुन्छन् । अनि अपर्याप्त तथ्याङ्क सङ्कलन र व्यवस्थापनले विदेशमा रहेका नेपाली कामदारहरूले सामना गर्ने समस्याहरूलाई ट्र्याक गर्न र प्रतिक्रिया दिन झन कठिनाइ छ । नेपालको अर्थतन्त्र रेमिट्यान्समा धेरै निर्भर छ । यसले विश्वव्यापी रोजगार बजारमा उतारचढाव हुँदा नेपालले थप कठिनाइ भोग्नुपर्नेछ । नेपालमा उपयुक्त रोजगारीका अवसरहरूको अभावले धेरैलाई फेरि वैदेशिक रोजगारी खोज्न प्रेरित गर्छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा कमजोर कूटनीतिक प्रयासले नेपाली कामदारको सुरक्षा अनुकूल सम्झौताहरू गर्ने हाम्रो क्षमता सीमित छ । विदेशबाट फर्किने नेपालीहरुका लागि पर्याप्त रोजगारी वा व्यवसायिक नीति बनाउन नसक्दा चुनौतीहरू थपिइरहेका छन् । जटिल प्रशासनिक प्रक्रियाहरूले आप्रवासी कामदारहरूले सामना गर्ने समस्याहरूको समयमै समाधानमा बाधा पु¥याइरहेको छ । अनि राजनीतिक अनिश्चितता, अस्पष्ट सरकारी नीतिले आप्रवासी कामदारहरूको सुरक्षा अपूरो छ । नेपालमा वैदेशिक रोजगारी र कामदारको सुरक्षाका लागि विस्तृत रणनीतिको अभाव छ । सीप विकास कार्यक्रमहरूमा अपर्याप्त लगानीले विश्वव्यापी रोजगार बजारमा प्रतिस्पर्धाको कमी हुन गई नेपाली थोरै पैसाले चित्त बुझाउन बाध्य छन् । यी कमजोरीहरूलाई सम्बोधन गर्न व्यापक सुधार, शिक्षा र तालिममा लगानी, बलियो कूटनीतिक प्रयास र नेपाली आप्रवासी कामदारहरूको लागि राम्रो सुरक्षा प्रणाली आवश्यक छ ।

नेपालमा वैदेशिक रोजगारी र कामदारको सुरक्षाका लागि विस्तृत रणनीतिको अभाव छ । सीप विकास कार्यक्रमहरूमा अपर्याप्त लगानीले विश्वव्यापी रोजगार बजारमा प्रतिस्पर्धाको कमी हुन गई नेपाली थोरै पैसाले चित्त बुझाउन बाध्य छन् ।

अन्त्यमा

नेपालमा वैदेशिक रोजगारी प्रणाली सुधार गर्न गर्नुपर्ने सूची लामो हुनसक्छ । जस्तो सम्भावित विदेशी कामदारहरूलाई गन्तव्य देशको भाषा, संस्कृति, श्रम कानून र रोजगार आवश्यकताहरूबारे विस्तृत प्रशिक्षण आवश्यक छ । अहिले चलेको ओरियेन्टेशन पर्याप्त छैन । नेपाली कामदारहरूको लागि उचित पारिश्रमिक, सुरक्षित कामको अवस्था र कानूनी सुरक्षा सुनिश्चित गर्न गन्तव्य देशहरूसँग नियमहरू र सम्झौताहरू बलियो बनाउन आवश्यक छ ।

नेपाली कामदारहरूलाई विश्वव्यापी रोजगार बजारमा थप प्रतिस्पर्धी बनाउन सीपमा आधारित तालिम अनिवार्य गर्नुपर्नेछ । जसले गर्दा राम्रो रोजगारीका अवसरहरू र उच्च ज्यालाहरू प्राप्त हुन्छ । वैदेशिक रोजगारीको निरीक्षण गर्न, आप्रवासी कामदारहरूलाई सहयोग, सूचना र सहायता प्रदान गर्न सरकारले जनशक्ति थप्नुपर्छ । विदेशमा काम गर्दा चुनौतीहरू र तनावहरूको सामना गर्न मद्दत गर्न मनोवैज्ञानिक परामर्श सेवाहरू हुनुपर्छ । शोषणकारी एजेन्ट वा बिचौलियाहरूलाई निरुत्साहित गर्ने र पारदर्शी भर्ती प्रक्रियाहरू सुनिश्चित गर्नुपर्छ ।

कामदारहरूलाई कसरी उनीहरूको रेमिट्यान्सलाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्ने जस्तैः लगानी वा बचत गर्नेबारे मार्गदर्शन गर्ने कार्यक्रमहरू विकास गर्नुपर्छ । फर्केकाहरूलाई व्यवसाय सुरु गर्न वा नेपालमै जागिर खोज्न विशेष मद्दत गर्नुपर्छ । गन्तव्य देशहरूमा नेपाली आप्रवासी कामदारहरूको अधिकार र कल्याणको वकालत गर्न कूटनीतिक प्रयासहरूलाई बलियो बनाउनु र आप्रवासीहरूको भलाइको अनुगमन गर्न र नीति सुधारहरूको लागि जानकारी सङ्कलन गर्न एक बलियो डाटा सङ्कलन प्रणाली चाहिन्छ ।

स्मरण रहोस्, वैदेशिक रोजगारी प्रणालीलाई सम्बोधन गर्न सरकार, निजी क्षेत्र, नागरिक समाज र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूबीचको सहकार्यमा व्यापक र बहुपक्षीय दृष्टिकोण आवश्यक छ ।