‘ह्वाइ आई एम अ हिन्दू’ : भाजपाकाे ‘हिन्दूत्व’ विचारधाराकाे चिरफार !

भारतीय राजनीतिज्ञ शशि थरुरको पुस्तक ‘म हिन्दू किन हुँ’ जुन २०१८ मा प्रकाशित भएको थियो । पुस्तकमा थरुरले हिन्दू धर्मको इतिहास र यसका मूल सिद्धान्तहरुसँगै भारतमा भएका सामाजिक-सांस्कृतिक विकासहरु जुन धर्मसँग सम्बन्धित छन्, ती सबै विषयवस्तुलाई प्रमाणका साथ आफ्ना बुझाइहरु राखेका छन् ।

पुस्तक तीन खण्डमा विभाजित छ । पहिलो खण्डमा थरुरले हिन्दू धर्मको संक्षिप्त इतिहास र आफ्नै व्यक्तिगत विश्वासको विकासबारे प्रकाश पारेका छन् । उनी भन्छन्, ‘हिन्दू धर्म निरन्तर विकास हुने स्पेक्ट्रम (वर्णक्रम) भएकाले यसले धेरै विरोधाभासी विचारहरुको सहअस्तित्वलाई झल्काउँछ । हिन्दू धर्मले देखाएको यो विरोधाभासपूर्ण जटिलताले अन्य धर्महरुलाई अन्तर्निहित गर्ने एकताबद्ध संगठनात्मक शक्तिबाट वञ्चित भएको देख्नेहरुले यसलाई आफ्नो कमजोरीको रुपमा हेरेका छन् । त्यस्ता चिन्ताहरुले हिन्दूत्व मिशनलाई उत्तेजित गरेको छ, जसले आफ्नो तत्वावधानमा हिन्दू धर्मलाई सुदृढ र मानकीकरण गर्न जोसिलो ढंगले अगाडि आउँछ । यद्यपि थरुरले जोड दिँदै वैधता र भिन्नताको स्वीकृति हिन्दू धर्मको मुख्य शक्ति हो र भारतको लोकतान्त्रिक संस्कृतिको जग स्थापना गर्न जिम्मेवार छ ।

थरुरले हिन्दू धर्मका महान आत्माहरु, आदि शंकरा, पतञ्जली, रामानुज, स्वामी विवेकानन्द, रामकृष्ण परमहंस र अन्य धेरैको बारेमा कुरा गरेका छन्, जसले हिन्दू धर्मको सारमा ठूलो योगदान पुर्‍याएका छन् । उनले हिन्दू धर्मको सबैभन्दा महत्वपूर्ण विचारधारा, जस्तै अद्वेत वेदान्तमा गहिरो अध्ययन रहेको देखिन्छ । थरुरले हिन्दू दर्शनका महत्वपूर्ण पक्ष पुरुषार्थ र भक्ति जस्ता अवधारणाहरुबारे प्रस्ट गर्नुका साथै गीता र विवेकानन्दको विश्ववादका पाठहरुलाई निपुणताका साथ प्रस्तुत गरेका छन् । आस्था र विश्वासको जगमा हिन्दू धर्मलाई मान्नेहरुसँग सहानुभूतिपूर्वक अन्वेषण गरी तयार पारिएको पुस्तक हो, ‘ह्वाइ आईएम अ हिन्दू’ ।

उनले हिन्दू धर्मको सबैभन्दा महत्वपूर्ण विचारधारा, जस्तै अद्वेत वेदान्तमा गहिरो अध्ययन रहेको देखिन्छ । थरुरले हिन्दू दर्शनका महत्वपूर्ण पक्ष पुरुषार्थ र भक्ति जस्ता अवधारणाहरुबारे प्रस्ट गर्नुका साथै गीता र विवेकानन्दको विश्ववादका पाठहरुलाई निपुणताका साथ प्रस्तुत गरेका छन् । आस्था र विश्वासको जगमा हिन्दू धर्मलाई मान्नेहरुसँग सहानुभूतिपूर्वक अन्वेषण गरी तयार पारिएको पुस्तक हो, ‘ह्वाइ आईएम अ हिन्दू’ ।

आजको आधुनिक युगमा राजनीतिको नाममा हिन्दू धर्मभित्रका असंख्य अभिव्यक्तिहरु जसमा वैचारिक हिसाबले दक्षिणपन्थी संगठनहरु र उनीहरुका अनुयायीहरुद्वारा आस्थाको नाममा गरिएका विभिन्न हिंसालाई पनि समावेश गरिएको छ । थरुर केवल विश्वासको आधारमा मात्र नभइ सांस्कृतिक कारण पनि आफूलाई अब्बल हिन्दूको हैसियतमा प्रस्तुत गरेका छन् । सांस्कृतिक कारणबारे उनी भन्छन्, मेरो आफ्नै भूमिमा मेरो विश्वासको इतिहासमा गर्व छ । आदि शंकरको यात्रा, जसले भारतको चारै दिशाको अन्तिम भूमिसम्म पुगेर आध्या बहसहरु गरे, सनातन धर्मको मर्मलाई प्रचारित गर्नुका साथै आफ्ना मठहरु निर्माण गरे ।

थरुर लेख्छन्, जब सन् १९८० को दशकको उत्तरार्द्धमा विश्व मिडियाले पहिलो पटक हिन्दू कट्टरवाद शब्दको प्रयोग गर्‍यो अनि हामी (हिन्दूहरु)मध्ये धेरैले आफैंलाई सोधपुछ गर्न थाल्यौं ! थरुरको नजरमा यो अनौठो थियो । यसबारे टिप्पणी गर्दै उनी भन्छन्, हिन्दू कट्टरपन्थीविनाको धर्मको रुपमा रहेको छ । सनातन धर्मका कोही पनि संस्थापक छैनन् । यसमा ‘संगठित चर्च’ जस्तो अवधारण भेटाउँदैन । यसमा न बाध्यात्मक विश्वास छ न त बाध्यात्मक पूजाको संस्कार नै । अरु धर्म जस्तो यसमा कुनै एकल पवित्र पुस्तक छैन ।

थरुरको बुझाइमा एक हिन्दू आस्तिक वा नास्तिक दुबै हुनसक्छ, जसका सर्तहरु अर्थोडक्सी (विश्वास) को सट्टा अर्थोप्राक्सी (कार्य) सँग सम्बन्धित हुन आउँछ । आस्तिकको रुपमा कसैले वेदको पवित्रता, आत्माको अस्तित्व र ईश्वरमा विश्वासलाई स्वीकार गर्छ वा उसले यीमध्ये एक वा बढी विश्वासलाई अस्वीकार गर्नसक्छ र अझै पनि हिन्दू हुनसक्छ । उसलाई हिन्दू दर्शनको नास्तिक संस्करणको अनुयायीको रुपमा बुझ्न सकिन्छ ।

थरुरका बुझाइमा एक नास्तिक हिन्दूको रुपमा उसले बौद्ध र जैन धर्मसहित पाँचवटा विद्यालय (स्कूल अफ थट्स) मध्ये एउटामा आफ्नो सहमति घोषणा गर्नसक्छ, जुन तिनीहरुको समयको कर्मकाण्डवादी हिन्दू धर्मको विरुद्धमा सुधार आन्दोलनको रुपमा उठेपछि, व्यवहारिक रुपमा अभिभावकको विश्वासमा पुनः समाहित भएको थियो (यद्यपि तिनीहरुका अनुयायीहरुले यसलाई नदेख्न सक्छन्) वा नास्तिकले आफूलाई भौतिकवादी चार्वाक स्कूलमा जोड्न सक्छ, जसका अनुयायीहरुले धेरैजसो भार्मिक अभ्यासहरुलाई निन्दा गरे र आफूलाई धन र नाफामा समर्पित गरे । लेखकका अनुसार एकै समयमा एक हिन्दूको रुपमा, म हिन्दू धर्मले कुनै झूटो प्रमाणहरु पेश गर्दैन भन्ने तथ्यको कदर गर्छु । सृष्टिमा आश्चर्य व्यक्त गर्ने क्षमता र सृष्टिकर्ताको सर्वज्ञताको बारेमा शंका गर्ने क्षमता हिन्दू धर्मको लागि अद्वितीय छ ।

उनी भन्छन्, हिन्दू कट्टरपन्थीविनाको धर्मको रुपमा रहेको छ । सनातन धर्मका कोही पनि संस्थापक छैनन् । यसमा ‘संगठित चर्च’ जस्तो अवधारण भेटाउँदैन । यसमा न बाध्यात्मक विश्वास छ न त बाध्यात्मक पूजाको संस्कार नै । अरु धर्म जस्तो यसमा कुनै एकल पवित्र पुस्तक छैन ।

पुस्तकमा भारतका महान दार्शनिक-राष्ट्रपति डा.सर्वपल्ली राधाकृष्णनको अनुभूतिलाई साभार गरिएको छ, जसमा राधाकृष्णनले भनेका छन्, हिन्दूहरुलाई सामान्य इतिहास, साझा साहित्य र साझा सभ्यतासहितको छुट्टै सांस्कृतिक इकाई भनिएको छ । हिन्दू धर्मप्रतिको मेरो निष्ठा दोहोर्‍याउँदै म यो भूगोल र इतिहास, यसको साहित्य र सभ्यतामा सचेत रुपमा दाबी गर्दैछु । आफूलाई अनादि कालसम्म फैलिएको गौरवमय परम्पराको उत्तराधिकारी (एक अर्ब उत्तराधिकारीहरुमध्ये एक) भनेर चिनाउँदै छु । म पूर्ण रुपमा स्वीकार गर्दछु कि मेरा धेरै साथीहरु, स्वदेशी र सह-हिन्दूहरुले समान आवश्यकता महसुस गर्दैनन् र त्यहाँ हिन्दूहरु छन्, जो भारतीय छैनन् (वा अब छैनन्) । तर, म यो सांस्कतिक र भौगोलिक हिन्दू धर्मसँग सहज छु । हिन्दू हुन विभिन्न चित्तबुझ्दो तथ्यहरुले भरिएको थरुरको पुस्तक हिन्दू धर्म बुझ्न चाहनेहरुको लागि तृष्णा जगाउने खालको छ । वेद, उपनिषद, शंकराचार्य, विवेकानन्दसहित हिन्दू दर्शन नपढेकाहरुले थरुरको यो पुस्तकलाई पूर्णतः ‘स्पर्श’ गर्न सक्दैनन् जस्तो मेरो अनुभति रह्यो ।

आजको बदलिँदो विश्व राजनीतिमा आर्थिक प्रतिस्पर्धासँगै आआफ्नो सभ्यताको सम्बर्द्धन गर्न र फैलाउन जो पनि चाहिरहेका छन् । हिन्दू सभ्यताको मूल तत्कालीन भारत वर्षलाई मान्दै गर्दा वर्तमान समयमा त्यसबारे रुचि राख्नेहरुका लागि यो पुस्तक दमदार छ । भारतीय जनता पार्टीले आधिकारिक तवरबाट सन् १९८९ मा ‘हिन्दूत्व’लाई आफ्नो विचारधाराको रुपमा कसरी अपनायो भनी बुझ्न यो पुस्तक सहयोगी छ ।

सन् १९२५ मा राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ (आरएसएस) लगायत अन्य संगठनहरुको निर्माण र विस्तारसँगै हिन्दूत्वको शब्दको भाष्य निर्माण हुन थाल्यो । हिन्दूत्वको अवधारणाको अविष्कारको श्रेय मुख्य रुपमा विनायक दामोदर सावरकर (१८८३-१९६६) जसले हिन्दूत्वलाई विचारधाराको रुपमा स्थापित गर्न कैयौं पुस्तहरु लेखेका छन् । गोलबलकर, श्यामाप्रसाद मुखर्जीदेखि दिनदयाल उपाध्यायसम्मले हिन्दू विचारधारालाई प्रस्ट र जोडदार ढंगले उठाएका तथ्यहरु भरपुर भेटिन्छ । उपाध्यायका अनुसार भारतको प्राचीन विशेषता अलग थियो, जसको आफ्ने लोकाचार हुन्थ्यो । उपाध्यायको बुझाइमा स्वतन्त्र भारत व्यक्तिवाद, लोकतन्त्र, समाजवाद, साम्यवाद र पूँजीवाद जस्ता पश्चिमा अवधारणाहरुमा भरोसा गर्न सक्दैन । भारतले आफ्नै दृष्टिकोण खोज्नु आवश्यक छ । उपाध्यायको दृष्टिमा एकातर्फ पश्चिमा विचार ‘संघर्षको सिद्धान्त’मा आधारित हुन्छ, जसले व्यक्ति र समाज, शासक र शासित तथा धनी र वञ्चितको बीच हुने संघर्षलाई मान्छ । अर्कोतर्फ, भारतीय चिन्तनले संघर्षको सट्टा सहयोग र संश्लेषणमा जोड दिन्छ । उनी तर्क गर्छन् कि पश्चिमी दिमागले अधिकारलाई जोड दिन्छ । खासगरी त्यस्ता समूह, जसको उनीहरुले प्रतिनिधित्व गरेको हुन्छ । उपाध्यायको नजरमा भारतीय लोकाचारमा कर्तव्यमा अधिक जोड दिइन्छ । त्यसका लागि द्वन्द्व होइन, समन्वय र समझ चाहिन्छ ।

विद्वान र लिबरलको परिचय प्राप्त लेखक थरुर हिन्दूत्वसँग परहेज राख्छन् । गैरअख्यान विधामा लेखिएको यो पुस्तक अंग्रेजी भाषामा छ । ३२० पृष्ठमा तयार यो पुस्तक हिन्दू धर्म बुझ्न र यसका विभिन्न पाटाहरुमा मन्थन गर्न रुचि राख्नेहरुको लागि दमदार छ ।