आजको मार्क्सवाद एक विवेचना

मार्क्सवाद सामाजिक आर्थिक विश्लेषणको विधि हो । यसले ऐतिहासिक विकासको भौतिकवादी व्याख्या र सामाजिक रूपान्तरणको द्वन्द्वात्मक दृष्टिकोण प्रयोग गरेर वर्गीय सम्बन्ध र सामाजिक द्वन्द्वको विश्लेषण गर्छ ।

द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद

मार्क्सवादी परिप्रेक्ष्यका अनुसार वर्गीय द्वन्द्वले उत्पादनका मोडेलहरूको विकासलाई दिशानिर्देश गर्छ । जस्तैः सामन्तवादबाट पूँजीवादमा दासत्वको विकास र पूँजीवादको विरोधाभासहरूले क्रान्ति र मर्मतमार्फत कम्युनिष्ट समाज स्थापना गर्न सर्वहारा वर्गको संगठनको माग गर्छ ।

द्वन्द्वात्मक भौतिकवाद कार्ल मार्क्स र फ्रेडरिक एंगेल्सका लेखहरूमा आधारित एक भौतिकवादी सिद्धान्त हो । यसले इतिहासको दर्शनदेखि विज्ञानको दर्शनसम्मका विभिन्न दार्शनिक विषयहरूमा प्रकाश पारेको छ । भौतिकवादी दर्शनको रूपमा, मार्क्सवादी द्वन्द्ववादले वास्तविक विश्व अवस्थाहरूको महत्त्व र सामाजिक सम्बन्धहरू भित्र र बीचमा कार्यात्मक विरोधाभासहरूको उपस्थितिलाई जोड दिन्छ, जुन सामाजिक वर्ग, श्रम अर्थशास्त्र, र सामाजिक आर्थिक व्यवस्थामा उत्पन्न हुने विरोधाभासहरूको कारण र आगामी कार्यदिशा पहिल्याउन सहयोग पुर्‍याउँछ ।

मार्क्सवादभित्र, विरोधाभास एक सम्बन्ध हो, जसमा दुई शक्तिहरू एकअर्काको विरोध गर्छन्, अनि पारस्परिक विकासको लागि अग्रणी भूमिका खेल्छन् ।

हेगेलियन द्वन्द्ववादको आदर्शवादी परिप्रेक्ष्यको विपरीत, मार्क्सवादी द्वन्द्ववादको भौतिकवादी परिप्रेक्ष्यले भौतिक घटनामा भएका विरोधाभासहरूलाई द्वन्द्वात्मक विश्लेषणद्वारा समाधान गर्न सकिन्छ भन्ने कुरामा जोड दिन्छ, जसबाट घटनाको सारलाई कायम राख्दै विरोधाभासको समाधान गर्ने विधि संश्लेषित गरिन्छ । मार्क्सले विरोधाभासका कारण उत्पन्न हुने समस्याहरूको सबैभन्दा प्रभावकारी समाधान विरोधाभासलाई सम्बोधन गर्नु र त्यसपछि समस्याको जरा भएको सामाजिक संगठनको प्रणालीलाई पुनर्व्यवस्थित गर्नु हो भनी प्रस्ताव गर्नुभयो । द्वन्द्वात्मक भौतिकवादले प्राकृतिक संसारको विकासलाई मान्यता दिन्छ । यसरी मानव र मानव अस्तित्वको नयाँ गुणहरूको उदय भयो । एंगेल्सले मानव अस्तित्वको उच्चस्तरबाट उत्पन्न हुने र मानव अस्तित्वको तल्लो तहमा जरा गाडिएको मेटाफिजिकल अन्तर्दृष्टि प्रयोग गर्नुभयो । कि अस्तित्वको उच्चस्तर अपरिवर्तनीय नियमसँग एक नयाँ क्रम हो र त्यो खालको विकासका नियमहरुद्वारा शासित छ, जो गतिमा पदार्थको आधारभूत गुण प्रतिविम्बित हुन्छ ।

आजको मार्क्सवाद

माक्र्सवाद राजनीतिक र आर्थिक सिद्धान्तको रूपमा, १९औं शताब्दीमा यसको स्थापनापछि गहिरो विकास भएको छ । सैद्धान्तिक र वैचारिक हिसाबले विश्वलाई दिशानिर्देश गरिरहेको छ । यद्यपि यसका धेरै मूल सिद्धान्तहरू सान्दर्भिक छन्, समकालीन चुनौतीहरू पनि उत्पन्न भएका छन्, जसका लागि मार्क्सवादी विश्लेषणको सूक्ष्म अन्वेषण आवश्यक छ । मार्क्सवादको ढाँचाभित्रका धेरै आधुनिक विषयहरूमा अध्ययन हुनुपर्छ । तिनीहरूको निहितार्थ र मार्क्सवादी विचारको निरन्तर सान्दर्भिकताको जाँच वर्तमानमा पनि भैरहनु पर्छ ।

२१औं शताब्दीको एउटा प्रमुख चिन्ताको विषय भनेको विश्वव्यापीस्तरमा आर्थिक असमानता बढ्दै गएको छ । वर्ग संघर्षको विचारमा जरा गाडिएको मार्क्सवादी विश्लेषणले पूँजीपति र सर्वहारा वर्गबीचको फराकिलो सम्पत्तिको खाडललाई बुझ्ने विचार प्रदान गर्छ । पूँजीवादी विस्तारको रूपमा हेरिने भूमण्डलीकरणले बहुराष्ट्रिय निगमहरूको हातमा सम्पत्ति केन्द्रित गर्न सहज बनाएको छ, जसले राष्ट्रहरूभित्र मात्रै होइन अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पनि वर्ग विभाजनलाई बलियो बनाएको छ । नेपाल जस्ता विकासोन्मुख देशहरूमा सस्तो श्रमको शोषण र नव-औपनिवेशिक आर्थिक सम्बन्धको निरन्तरताले पूँजीवादी चरणमा मार्क्सवादी आलोचनाहरूको स्थायी सान्दर्भिकतालाई जोड दिन्छ ।

मार्क्सले श्रमिकहरूलाई मुक्त गर्न प्रविधिको सम्भावनाको परिकल्पना गर्दा, समकालीन चिन्ताहरूले श्रमको विस्थापन र अर्थतन्त्रमा अनिश्चित रोजगारीको वृद्धिसँगै नयाँ आर्थिक कुचक्रहरु व्यहोर्नुपर्ने प्रणाली देखापरेका छन् । वर्ग सम्बन्ध, श्रमिक अलगाव र डिजिटल युगमा उच्च सामाजिक स्तरीकरणको सम्भाव्यतामा यी प्राविधिक परिवर्तनहरूको प्रभावसँग नेपाल जस्ता अल्पविकसित देशहरूले अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक भूमरी व्यहोर्नु परेको छ ।

उन्नत प्रविधिहरू, विशेष गरी रोबोट र कृत्रिम बुद्धिमत्ताको आगमनले श्रमको मार्क्सवादी विश्लेषणमा नयाँ जटिलताहरू पनि ल्याएको छ । मार्क्सले श्रमिकहरूलाई मुक्त गर्न प्रविधिको सम्भावनाको परिकल्पना गर्दा, समकालीन चिन्ताहरूले श्रमको विस्थापन र अर्थतन्त्रमा अनिश्चित रोजगारीको वृद्धिसँगै नयाँ आर्थिक कुचक्रहरु व्यहोर्नुपर्ने प्रणाली देखापरेका छन् । वर्ग सम्बन्ध, श्रमिक अलगाव र डिजिटल युगमा उच्च सामाजिक स्तरीकरणको सम्भाव्यतामा यी प्राविधिक परिवर्तनहरूको प्रभावसँग नेपाल जस्ता अल्पविकसित देशहरूले अन्तर्राष्ट्रिय आर्थिक भूमरी व्यहोर्नु परेको छ ।

मार्क्सवादी सर्कलहरूमा ध्यानाकर्षण भएको एउटा उदीयमान मुद्दा भनेको पूँजीवाद र वातावरणीय ह्रासबीचको सम्बन्ध हो । आलोचकहरूले तर्क गर्छन् कि पूँजीवादी प्रणालीमा निहित लाभको अथक प्रयासले प्रायः दीर्घकालीन पारिस्थितिक दिगोपनाको वास्ता नगरी प्राकृतिक स्रोतहरूको दोहन हुन्छ । मार्क्सवादी वातावरणविद्हरूले जलवायु परिवर्तनलाई सम्बोधन गर्न र थप पारिस्थितिक संकटहरू रोक्न आर्थिक सम्बन्धमा आधारभूत परिवर्तन आवश्यक छ भनी तर्क गर्छन्, जसले उत्पादनशील शक्तिहरूमा मार्क्सवादी विचारको आधुनिक गतिशीलता पनि हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

उत्तर आधुनिक चुनौतीहरू

उत्तर आधुनिक विचारको उदय र पहिचानको राजनीतिमा जोडले परम्परागत मार्क्सवादी वर्ग विश्लेषणका सीमितताहरू प्रतिविम्बित भएको छ । आलोचकहरूले तर्क गर्छन् कि मार्क्सवादले समकालीन सामाजिक सम्बन्धका जटिलताहरूलाई पूर्ण रूपमा समात्न सक्दैन । विशेष गरी जाति, लिङ्ग र कामुकताका मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न सक्दैन भनिन्छ । फलस्वरूप, मार्क्सवादी सिद्धान्तवादीहरू आधुनिक समाजमा उत्पीडनको बहु-आयामी प्रकृतिलाई स्वीकार गर्दै वर्गीय विश्लेषणलाई अन्तरसम्बन्धित परिप्रेक्ष्यमा एकीकृत गर्न खोज्ने संवादहरूमा संलग्न छन् ।

समकालीन पूँजीवादले निम्त्याएका चुनौतीहरूको जवाफमा मार्क्सवादी सिद्धान्तहरूबाट प्रेरणा लिने विश्वव्यापी प्रतिरोधात्मक आन्दोलनहरूको पुनरुत्थान भएको छ । मजदुरहरूको हड्तालदेखि सामाजिक न्याय आन्दोलनहरूसम्म, कार्यकर्ताहरूले यथास्थितिलाई चुनौती दिन र प्रणालीगत परिवर्तनको वकालत गर्न मार्क्सवादी आलोचनाहरू प्रयोग गरिरहेका छन् । यद्यपि, जटिल विश्वव्यापी पूँजीवादी व्यवस्थाको सामनामा क्रान्तिकारी सम्भावनाबारे प्रश्नहरू यथावत छन् ।

मार्क्सवाद समकालीन सामाजिक चुनौतीहरू बुझ्न एक शक्तिशाली विश्लेषणात्मक उपकरण बनेको छ । यसका केही मूल अवधारणाहरू कायम रहँदा, आधुनिक मुद्दाहरूको विकासका लागि मार्क्सवादी सिद्धान्तको गतिशील पुनर्मूल्याङ्कन आवश्यक छ । आर्थिक असमानता, श्रम गतिशीलता, वातावरणीय दिगोपन र सामाजिक न्यायमा महत्वपूर्ण परिप्रेक्ष्यहरू आकार दिन मार्क्सवादको नवीन मन्थनको सान्दर्भिकता झन्झन् बढ्दै जान्छ । २१औँ शताब्दीका जटिलताहरूलाई समग्रतामा हेर्दा मार्क्सवादी विचारको द्वन्द्वात्मक प्रकृतिले समकालीन समाजको विकसित गतिशीलतालाई सम्बोधन गर्न निरन्तर दिशानिर्देश गरिरहेको पाइन्छ ।

आर्थिक असमानता र विश्वव्यापीकरण

आर्थिक असमानता र भूमण्डलीकरण दुई अन्तरसम्बन्धित घटनाहरू हुन्, जुन समकालीन विश्वव्यापी परिदृश्यको परिभाषित विशेषताहरू बनेका छन् । मार्क्सवादी सिद्धान्तले यी दुई मुद्दाहरूबीचको गतिशीलता बुझ्न एक आकर्षक ढाँचा प्रदान गर्छ । प्रणालीगत मसिना जराहरू र विश्वव्यापी स्तरमा फराकिलो सम्पत्ति अन्तरको परिणामहरूमा अन्तर्दृष्टि पुर्‍याउनु पर्छ । मार्क्सवादी परिप्रेक्ष्यमा आर्थिक असमानता पूँजीवादी उत्पादन पद्धतिमा गहिरो रूपमा गाँसिएको छ । मार्क्स र एंगेल्सले पुँजीवादले सर्वहारा वर्ग (श्रमिक वर्ग) को खर्चमा पूँजीपति वर्गले सम्पत्ति र शक्ति जम्मा गरेर, वर्ग विभाजनलाई जन्मजात रूपमा जन्माउँछ भन्ने धारणा राखेका थिए । श्रमबाट अधिशेष मूल्यको निकासी, जहाँ श्रमिकको ज्याला उनीहरूले उत्पादन गरेको मूल्यभन्दा कम हुन्छ । त्यसैले आर्थिक असमानताको निरन्तरतामा योगदान पुर्‍याउँछ ।

पूँजीवादभित्र पूँजीको स्वतन्त्र प्रवाह, प्राविधिक विकास र उदारीकृत व्यापार नीतिहरूद्वारा सहज भएकोले विश्वव्यापीस्तरमा यसले अर्थतन्त्रहरूको एकीकरणको नेतृत्व गरेको छ । यद्यपि, मार्क्सवादीहरूले तर्क गर्छन् कि यो एकीकरण असमान शक्ति सम्बन्धहरूद्वारा चिन्हित छ, बहुराष्ट्रिय निगमहरू र पूँजीवादी वर्गलाई फाइदा पुर्‍याउँछ र राष्ट्रहरूबीच र भित्रको आर्थिक असमानतालाई बढाउँछ ।

मार्क्सवाद समकालीन सामाजिक चुनौतीहरू बुझ्न एक शक्तिशाली विश्लेषणात्मक उपकरण बनेको छ । यसका केही मूल अवधारणाहरू कायम रहँदा, आधुनिक मुद्दाहरूको विकासका लागि मार्क्सवादी सिद्धान्तको गतिशील पुनर्मूल्याङ्कन आवश्यक छ । आर्थिक असमानता, श्रम गतिशीलता, वातावरणीय दिगोपन र सामाजिक न्यायमा महत्वपूर्ण परिप्रेक्ष्यहरू आकार दिन मार्क्सवादको नवीन मन्थनको सान्दर्भिकता झन्झन् बढ्दै जान्छ ।

मार्क्सवादीहरूले विश्वव्यापीकरणको शोषणात्मक प्रकृतिको आलोचना गर्दै कसरी बहुराष्ट्रिय निगमहरूले नाफा बढाउन विकासोन्मुख देशहरूमा सस्तो श्रमको शोषण गर्छन् भन्ने कुरामा जोड दिन्छन् । प्रायः गरिब राष्ट्रका श्रमिक वर्गबाट बढी विकसित देशहरूमा धनी पूँजीवादी वर्गमा अतिरिक्त मूल्यको स्थानान्तरणलाई जोड दिन्छ । ग्लोबल नर्थको (धनी) उपभोक्ता सञ्चालित अर्थतन्त्रहरूलाई इन्धन गर्न ग्लोबल साउथबाट (गरिब) स्रोतहरूको निकासीले शोषण गतिशीलतालाई निरन्तरता दिन्छ । मार्क्सवादी सिद्धान्तवादीहरू निर्भरता सिद्धान्तमा चित्रण गर्दै विश्वव्यापी बजारमा असमान विनिमयको अवधारणालाई हाइलाइट गर्छन् । यस सिद्धान्तले विकासोन्मुख राष्ट्रहरू अन्तर्राष्ट्रिय व्यापारमा संरचनात्मक रूपमा कमजोर र घाटामा गएका छन्, जसले उनीहरुको धनी राष्ट्रहरूमाथि निर्भरता बढाउँछ भन्ने कुरामा जोड दिन्छ । व्यापारका असमान सर्तहरूले विश्व आर्थिक असमानताहरूलाई सुदृढ पार्दै निश्चित क्षेत्रहरूमा आर्थिक अल्पविकासको भूमरी खडा गरिएको देखिन्छ । पूँजीको पलायन र सम्पत्ति उच्च प्रतिफलको खोजीमा सिमाना पार गरिन्छ, आर्थिक असमानतालाई बढावा दिँदै पूँजी वित्तीय केन्द्रहरूमा केन्द्रित भएकोले राष्ट्रहरूलाई सामाजिक कार्यक्रमहरू र विकासका लागि आवश्यक स्रोतहरूबाट वञ्चित गरेको देखिन्छ ।

मार्क्सवादले आर्थिक असमानता र भूमण्डलीकरणको सामनामा प्रतिरोध र वर्ग संघर्षको सम्भावनालाई पनि जोड दिन्छ । विश्वव्यापी श्रम आन्दोलनहरू, सामाजिक न्याय अभियानहरू र विश्वव्यापीकरणविरोधी आन्दोलनहरूले प्रायः मार्क्सवादी विचारहरूबाट प्रेरणा लिन्छन् । उचित ज्याला, श्रमिकहरूको अधिकारको वकालत गर्दै र बहुराष्ट्रिय निगमहरूको शोषणकारी अभ्यासहरूलाई चुनौती दिन्छन् ।

आर्थिक असमानता र भूमण्डलीकरणको मार्क्सवादी विश्लेषणले विश्वव्यापीस्तरमा सम्पत्तिको असमान वितरणमा योगदान गर्ने संरचनात्मक शक्तिहरूको विस्तृत बुझाइ प्रदान गर्छ । विश्वव्यापी बजारको परिप्रेक्ष्यमा पूँजीवादको शोषणात्मक प्रकृतिलाई जाँचेर मार्क्सवादीहरूले आर्थिक असमानताका मूल कारणहरूलाई सम्बोधन गर्न प्रणालीगत परिवर्तनको आवश्यकतालाई उजागर गर्छन् । आर्थिक नीतिहरू, व्यापार सम्झौताहरू र सामाजिक न्याय आन्दोलनहरू वरपरको बहस जारी रहँदा, मार्क्सवादी परिप्रेक्ष्यमा बढ्दो विश्वव्यापी रूपमा आर्थिक संरचनाहरूको अन्तरसम्बन्धिततालाई आलोचनात्मक रूपमा जाँच्न एक शक्तिशाली उपकरण बनेको छ ।

प्राविधिक विकास र श्रम गतिशीलता

२१ औं शताब्दीमा प्राविधिक विकासको तीव्र गतिले हाम्रो जीवन र काम गर्ने तरिकामात्र होइन श्रम गतिशीलताको प्रकृतिलाई पनि परिवर्तन गर्दै नयाँ युग सुरु गरेको छ । स्वचालनदेखि आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्ससम्म, यी प्राविधिक परिवर्तनहरूले मजदुरहरू, वर्ग सम्बन्धहरू र मार्क्सवादी सिद्धान्तका आधारभूत सिद्धान्तहरूका लागि महत्वपूर्ण प्रश्नहरू खडा गर्छन् ।

१९ औं शताब्दीमा विकसित मार्क्सवादी सिद्धान्तले पूँजीवादको गतिशीलता पूँजीवादी (उत्पादनका साधनका मालिकहरू) र सर्वहारा वर्ग (श्रमिक वर्ग)बीचको सम्बन्धमा गहिरो जरा गाडिएको छ भनी बुझाउँछ । यस सम्बन्धको केन्द्रविन्दु श्रमको शोषण हो, जहाँ श्रमिकहरूको प्रयासबाट अधिशेष मूल्य निकालिन्छ, जसले पूँजीपति वर्गद्वारा पूँजी जम्मा गरिन्छ ।

रोबोटको आगमनले श्रमको परम्परागत मार्क्सवादी विश्लेषणलाई चुनौती दिएको छ । मार्क्सले टेक्नोलोजीलाई मुक्तिको सम्भावित शक्तिको रूपमा परिकल्पना गरे पनि समकालीन वास्तविकताले अक्सर फरक प्रक्षेपणलाई संकेत गर्छ । रोबोटले दक्षता र लागत कटौतीको खोजीमा धेरै कामदारहरूको लागि जागिर विस्थापनको नेतृत्व गरेको छ । यस घटनाले श्रमको वस्तुकरणको बारेमा चिन्ता बढाउँछ । किनकि प्राविधिक विकासको सामना गर्दै श्रमिकहरू बढ्दो रूपमा देश विदेश हुँदै अन्त्यमा डिस्पोजेबल हुँदै गएका छन् । नेपाली श्रमिकको अन्तर्राष्ट्रिय बजारीकरण यसैको नमुना मान्न सकिन्छ ।

गिग अर्थतन्त्रको उदय श्रम गतिशीलता परिवर्तनको अर्को अभिव्यक्ति हो । मार्क्सवादी सिद्धान्तवादीहरूले पूर्ण समय रोजगारीसँग परम्परागत रूपमा सम्बन्धित स्थिरता र लाभहरूविना अनिश्चित, अल्पकालीन रोजगारी सिर्जना गर्ने प्रवृत्तिको लागि गिग अर्थ व्यवस्थाको आलोचना गर्छन् । आकस्मिक र लचिलो कार्य व्यवस्थातर्फको यो परिवर्तनले सर्वहारा वर्गको परम्परागत भूमिकालाई अझ अस्थिर बनाउनेछ । उन्नत टेक्नोलोजीहरूसँग संलग्न कामदारहरूले अलगावको उच्च भावना अनुभव गर्न सक्छन् । किनभने तिनीहरूका कार्यहरू थप विशेष, अमूर्त र अन्तिम उत्पादनबाट छुट्याइएको हुन्छन् । केही प्राविधिक प्रक्रियाहरूको अमानवीय प्रभावहरूले यस अलगावको भावनालाई थप योगदान दिन्छ । समाज अधिक डिजिटलाइज्ड हुँदै जाँदा, डिजिटल विभाजनले समानताको मार्क्सवादी धारणालाई चुनौती दिन्छ । प्रविधि र डिजिटल सीपहरूमा पहुँचले असमानताहरू सिर्जना गर्न सक्छ, वर्ग विभाजनलाई बलियो बनाउँछ । टेक्नोलोजी वा आवश्यक सीपहरूमा पहुँच नभएकाहरूले विद्यमान आर्थिक असमानताहरूलाई बढाउँदै, बढ्दो प्रविधि सञ्चालित अर्थतन्त्रमा उनीहरु अझ सीमान्तीकृत हुन पुग्छन् ।

मार्क्सवादी विश्लेषणले प्रायः प्राविधिक विकासका नकारात्मक पक्षहरूमा केन्द्रित रहे पनि केही सिद्धान्तवादीहरूले मुक्तिको सम्भावनाको खोजी गर्छन् । सैद्धान्तिक रूपमा, रोबोटले मानिसहरूलाई सांसारिक र दोहोरिने कार्यहरूबाट मुक्त गर्नसक्छ, जसले थप अर्थपूर्ण र रचनात्मक कार्यहरू गर्न अनुमति दिन्छ । यो मार्क्सको समाजको दृष्टिकोणसँग मिल्छ, जहाँ श्रम अस्तित्वको मात्र माध्यम नभई आत्म अभिव्यक्तिको माध्यम पनि बन्छ ।

१९ औं शताब्दीमा विकसित मार्क्सवादी सिद्धान्तले पूँजीवादको गतिशीलता पूँजीवादी (उत्पादनका साधनका मालिकहरू) र सर्वहारा वर्ग (श्रमिक वर्ग)बीचको सम्बन्धमा गहिरो जरा गाडिएको छ भनी बुझाउँछ । यस सम्बन्धको केन्द्रविन्दु श्रमको शोषण हो, जहाँ श्रमिकहरूको प्रयासबाट अधिशेष मूल्य निकालिन्छ, जसले पूँजीपति वर्गद्वारा पूँजी जम्मा गरिन्छ ।

प्राविधिक विकास र श्रम गतिशीलताको प्रतिच्छेदनले मार्क्सवादी ढाँचाभित्र चुनौती र अवसर दुवै प्रस्तुत गर्छ । रोजगारी विस्थापनको सम्भावना, अनिश्चित काम र डिजिटल असमानताले वर्ग सम्बन्धमा प्रविधिको प्रभावको आलोचनात्मक जाँचको आवश्यकतालाई जोड दिन्छ । श्रमको विकसित परिदृश्यलाई हेर्ने क्रममा, श्रमिक वर्गमा प्राविधिक विकासको प्रभाव र बढ्दो स्वचालित संसारमा मजदुरहरूको अधिकारको लागि जारी सङ्घर्ष बुझ्न मार्क्सवादी सिद्धान्तहरूको प्रयोग अझ महत्त्वपूर्ण हुँदै गएको छ ।

वातावरणीय ह्रास र पूँजीवाद

औद्योगीकरण र नाफाको अथक प्रयासको नतिजा बढ्दै गएपछि वातावरणीय ह्रास र पूँजीवादबीचको सम्बन्ध चिन्ताको विषय बनेको छ । मार्क्सवादी सिद्धान्तले पूँजीवादको अन्तर्निहित गतिशीलताले वातावरणीय संकट र प्राकृतिक स्रोतको दोहनमा कसरी योगदान पुर्‍याउँछ भनी विश्लेषण गर्ने एउटा महत्वपूर्ण आधार प्रदान गर्छ ।

मार्क्सवादी सिद्धान्तले परम्परागत रूपमा प्रकृतिलाई उत्पादनको लागि कच्चा मालको स्रोतको रूपमा हेरेको थियो, यो पक्ष प्रायः पूँजीवादी सञ्चयको अनिवार्यताको अधीनमा हुन्छ । मार्क्स र एंगेल्सले तर्क गरे कि पूँजीवादले प्रकृतिलाई बाह्य, शोषक संस्थाको रूपमा व्यवहार गर्छ, जसले पारिस्थितिक प्रणालीको पतन र स्रोतहरूको ह्रास निम्त्याउँछ । नाफाको खोजीमा चल्ने पूँजीवादी उत्पादनले दीर्घकालीन पारिस्थितिक स्थायित्वभन्दा अल्पकालीन लाभलाई प्राथमिकता दिन्छ ।

पूँजी सञ्चय गर्न अत्यावश्यकताले प्रायः प्राकृतिक स्रोतहरूको अत्यधिक निकासी, वन फँडानी र हावा र पानीको प्रदूषणको परिणाम निम्त्याएको हुन्छ । पूँजीवादी उत्पादन पद्धतिले प्रकृतिको अथक शोषणलाई प्रोत्साहन गर्छ, यसलाई आर्थिक लाभका लागि शोषण गरिने वस्तुको रूपमा व्यवहार गर्छ । मार्क्सवादी वातावरणविद्हरूले पूँजीवादी व्यवस्थाभित्र प्रकृतिको वस्तुकरणलाई जोड दिन्छन् । प्राकृतिक स्रोतहरू बजारमा बिक्रीको लागि वस्तुहरूमा परिणत भएकाले, तिनीहरूको आन्तरिक मूल्यलाई अक्सर बेवास्ता गरिन्छ । प्रकृतिको वस्तुकरणले पारिस्थितिक कल्याणभन्दा लाभलाई प्राथमिकता दिने अभ्यासहरूलाई प्रोत्साहित गरेर वातावरणीय ह्रासलाई बढाउँछ ।

मार्क्सवादी वातावरणीय विश्लेषणभित्रको मुख्य अवधारणा असमान पारिस्थितिक विनिमयको विचार हो । यसले विकसित र विकासशील राष्ट्रहरूबीचको स्रोत उपभोग र वातावरणीय प्रभावमा रहेको असन्तुलनलाई समेत जनाउँछ । धनी पूँजीवादी अर्थतन्त्रहरूले प्रायः गरिब देशमा स्रोतहरूको शोषण गर्छन्, जसले कम विकसित क्षेत्रहरूमा वातावरणीय ह्रास निम्त्याउँछ । जबकि अधिक सम्पन्न राष्ट्रहरूमा अत्यधिक खपतलाई बढावा दिन्छ । जलवायु परिवर्तन, आज सबैभन्दा अत्यावश्यक वातावरणीय चुनौतीहरूमध्ये एक हो । मार्क्सवादी सिद्धान्तकारहरूले जीवाश्म इन्धनमा निर्भरता र उत्पादनमा प्रणालीगत परिवर्तनहरूको प्रतिरोधले जलवायु परिवर्तनको तीव्रतामा योगदान गरेको तर्क गर्छन् । जलवायु प्रभावहरूको असमान वितरणले पूँजीवादद्वारा सञ्चालित विश्वव्यापी आर्थिक असमानताहरूलाई पनि झल्काउँछ । आलोचकहरूले तर्क गर्छन् कि पूँजीवादी प्रणालीहरूले प्रायः लाभ सञ्चालित वातावरणीय नीतिहरूलाई प्राथमिकता दिन्छन्, जसले पारिस्थितिक स्थिरतामा निगमहरूको हितलाई प्राथमिकता दिन्छ ।

मार्क्सवादी पर्यावरणवादीहरूले पर्यावरणीय संकटलाई सम्बोधन गर्न प्रतिरोध र सामूहिक कार्यको सम्भावनालाई जोड दिन्छन् । पर्यावरणीय न्यायको वकालत गर्ने सामाजिक आन्दोलनहरू प्रायः मार्क्सवादी सिद्धान्तहरूमा आकर्षित हुन्छन्, जसले पूँजीवादको नाफा सञ्चालित तर्कलाई चुनौती दिन्छ र मानिसहरू र यो ग्रह दुवैको कल्याणलाई प्राथमिकता दिन्छन् । वातावरणीय ह्रास र पूँजीवादको मार्क्सवादी विश्लेषणले पारिस्थितिक संकटको प्रणालीगत जराहरूमा प्रकाश पार्छ । प्रकृतिको वस्तुकरण, असमान पारिस्थितिक विनिमय र पूँजीवादी उत्पादनको नाफा सञ्चालित तर्कको जाँच गरेर, मार्क्सवादीहरूले दिगो विकल्पहरू र वातावरणमा हाम्रो दृष्टिकोणमा परिवर्तनकारी परिवर्तनहरूको तत्काल आवश्यकताको बारेमा छलफल गर्न बहुमूल्य अन्तर्दृष्टि प्रदान गर्छन् । विश्व जलवायु परिवर्तन र वातावरणीय दिगोपनका चुनौतीहरूसँग जुधिरहेको अवस्थामा मार्क्सवादी सिद्धान्तहरूको प्रयोगले पूँजीवाद र वातावरणबीचको जटिल अन्तरक्रियालाई बुझ्न महत्वपूर्ण ढाँचा उपलब्ध गराउँछ ।

विश्वव्यापी प्रतिरोध आन्दोलन र क्रान्तिकारी सम्भाव्यता

२१ औं शताब्दीमा विश्वले विभिन्न प्रकारका उत्पीडन, असमानता र शोषणलाई चुनौती दिने विविध विश्वव्यापी प्रतिरोध आन्दोलनहरूको उदय देखेको छ । मार्क्सवादी ढाँचाभित्र यी आन्दोलनहरूलाई तिनीहरूको क्रान्तिकारी क्षमता र विद्यमान सामाजिक संरचनाहरूलाई रूपान्तरण गर्ने क्षमताका आधारमा जाँच गरिन्छ । क्रान्तिकारी परिवर्तनको सम्भावना र उनीहरूले सामना गर्ने चुनौतीहरूको मूल्याङ्कन गर्दै मार्क्सवादी लेन्समार्फत विश्वव्यापी प्रतिरोधी आन्दोलनहरूको गतिशीलताको अन्वेषण गर्न सकिन्छ ।

रोबोटको आगमनले श्रमको परम्परागत मार्क्सवादी विश्लेषणलाई चुनौती दिएको छ । मार्क्सले टेक्नोलोजीलाई मुक्तिको सम्भावित शक्तिको रूपमा परिकल्पना गरे पनि समकालीन वास्तविकताले अक्सर फरक प्रक्षेपणलाई संकेत गर्छ । रोबोटले दक्षता र लागत कटौतीको खोजीमा धेरै कामदारहरूको लागि जागिर विस्थापनको नेतृत्व गरेको छ ।

मार्क्सवादले वर्ग सङ्घर्ष ऐतिहासिक परिवर्तनको आधारभूत चालक हो भनी ठान्छ । आर्थिक शोषण, सामाजिक असमानता र प्रणालीगत उत्पीडनसम्बन्धी अन्यायहरूको प्रतिक्रियामा प्रायः विश्वव्यापी प्रतिरोध आन्दोलनहरू देखापर्छन् । चाहे श्रम हड्ताल होस्, सामाजिक न्याय आन्दोलन होस् वा पूँजीवादविरोधी आन्दोलन होस्, वर्ग संघर्ष पूँजीवादी व्यवस्थालाई चुनौती दिने मार्क्सवादी आदर्शलाई झल्काउने, परिचालनको लागि केन्द्रीय उत्प्रेरक बनेको छ । पूँजीवाद विश्वव्यापीस्तरमा चल्छ, विश्वव्यापी असमानता र शोषणमा योगदान पु¥याउँछ । धेरै प्रतिरोध आन्दोलनहरूले पूँजीवादी शोषणको अन्तर्राष्ट्रिय प्रकृतिलाई चिन्छन् र आफ्नो संघर्षलाई विश्वव्यापी परिप्रेक्ष्यमा रूपान्तरण गर्छन् । पसिना, श्रम, असमान व्यापार सम्बन्ध र सम्पत्तिको एकाग्रता जस्ता मुद्दाहरू विश्वव्यापीस्तरमा देखिने कुरा हुन् । मार्क्सवादी सिद्धान्त, विशेष गरी साम्राज्यवाद, दमनकारी भूराजनीतिक संरचनाहरूविरुद्ध विश्वव्यापी प्रतिरोधलाई सूचित गर्छ ।

ऐतिहासिक रूपमा औपनिवेशिकताको अधीनमा रहेका क्षेत्रहरूमा आन्दोलनहरूले अक्सर नवऔपनिवेशिक सम्बन्ध, स्रोत निकासी र विश्वव्यापी शक्ति असन्तुलनको स्थायित्वको आलोचना मार्क्सवादी विश्लेषणहरूमा देख्न सकिन्छ । पूँजीवादी प्रभुत्व कायम राख्न सांस्कृतिक प्रभुत्वको भूमिकालाई जोड दिएको पाइन्छ । विश्वव्यापी प्रतिरोधी आन्दोलनहरूले प्रायः पूँजीवादी प्रणालीद्वारा सञ्चालित प्रमुख विचारधारा र कथाहरूलाई चुनौती दिन्छन् । सांस्कृतिक आन्दोलन, मिडिया सक्रियता र शैक्षिक पहलहरूले आधिपत्यवादी प्रभावहरूको प्रतिरोध गर्न र पूँजीवादविरोधी मूल्यहरूसँग मिल्ने नयाँ शक्तिको एकताको आधार तयार गर्छ ।

मजदुर वर्गमा मार्क्सवादको परम्परागत फोकसले समकालीन श्रम आन्दोलन र मजदुर अधिकारका लागि सङ्घर्षहरूमा थप ऊर्जा दिनेछ । विश्वव्यापीकरणले श्रम संघर्षको अन्तरसम्बन्धलाई सहज बनाएको छ, जसले अन्तर्राष्ट्रिय ऐक्यबद्धता बढाउन अनुमति दिएको छ । सामूहिक कार्य र श्रमिक सशक्तीकरणको मार्क्सवादी आदर्शहरूले निष्पक्ष ज्याला, सुधारिएको कामको अवस्था र शोषणकारी श्रम अभ्यासहरूको उन्मूलनका लागि वकालत गर्ने आन्दोलनहरूलाई प्रेरणा दिन्छ । वातावरणविद्हरूले विश्वव्यापी पूँजीवादी प्रणालीले वातावरणीय विनाशको श्रृङ्खलाबारे आवाज बुलन्द पार्नुपर्छ । फलस्वरूप, जलवायु परिवर्तन र वातावरणीय न्यायलाई सम्बोधन गर्ने प्रतिरोधी आन्दोलनहरू मार्क्सवादी दृष्टिकोणसँग मिल्छन् । कार्यकर्ताहरूले प्रायः दिगो विकल्प र प्रणालीगत परिवर्तनको वकालत गर्दै पूँजीवादविरोधी प्रयासहरूसँग अन्तरसम्बन्धित पारिस्थितिक सङ्घर्षहरू सञ्चालन गर्नुपर्ने हुन्छ ।

मार्क्सवादी विचारभित्र उत्तर औपनिवेशिक परिप्रेक्ष्यले पूर्व-उपनिवेशहरूमा प्रतिरोध आन्दोलनहरू सूचित गर्छ । नव-औपनिवेशिक शोषण, सांस्कृतिक साम्राज्यवाद र उपनिवेशवादको विरासतविरुद्धको सङ्घर्षले प्रायः साम्राज्यवादको मार्क्सवादी आलोचनालाई आकर्षित गर्छ । सत्ता पुनः प्राप्त गर्न, असमान शक्ति संरचनाहरूलाई चुनौती दिन र ऐतिहासिक रूपमा सीमान्तकृत समुदायहरूको अधिकारलाई जोड दिन समग्र आन्दोलनको रुपरेखा तयार गर्न सघाउँछ ।

क्रान्तिकारी परिवर्तनको सम्भावना भए तापनि विश्वव्यापी प्रतिरोधी आन्दोलनहरूले महत्त्वपूर्ण चुनौतीहरू सामना गर्छन् । मूलधारका संस्थाहरूद्वारा सहकारिता, राज्यको दमन, आन्तरिक विभाजन र विविध सामाजिक र सांस्कृतिक सन्दर्भहरूमा संगठित हुने जटिलताहरूले क्रान्तिकारी लक्ष्यहरूको प्राप्तिमा बाधा पुर्‍याएको छ । थप रूपमा आन्दोलनहरूको विभाजन र एकीकृत विश्वव्यापी क्रान्तिकारी चेतनाको अभावले प्रणालीगत रूपान्तरण हासिल गर्न चुनौतीहरू खडा गरेको छ ।

विश्वव्यापी प्रतिरोध आन्दोलनहरूले वर्गसंघर्षको स्थायी सान्दर्भिकता र क्रान्तिकारी परिवर्तनको सम्भावनालाई प्रकट गर्छ । पूँजीवाद, साम्राज्यवाद र शोषणको साझा आलोचनाको वरिपरि विभिन्न आन्दोलनहरू एकजुट हुने क्रममा, मार्क्सवादी ढाँचाले तिनीहरूको गतिशीलता बुझ्न एक मूल्यवान विचार प्रदान गर्छ । चुनौतीहरू भए पनि निरन्तर परिचालन र प्रतिरोध आन्दोलनहरूको विश्वव्यापी अन्तरसम्बन्धले दमनकारी प्रणालीविरुद्धको सामूहिक सङ्घर्षहरूमा निहित रूपान्तरणको सम्भावनालाई जोड दिन्छ । मार्क्सवादी सिद्धान्त र समसामयिक प्रतिरोध आन्दोलनहरूबीचको संवादले आधुनिक संसारका जटिलताहरूलाई सम्बोधन गर्न खोज्ने सामाजिक आन्दोलनहरूको गतिशील र विकसित प्रकृतिलाई प्रतिविम्बित गर्छ ।