रवि लामिछानेविरुद्ध मिडिया प्रहार- योजना कडा, तर स्क्रिप्ट कति दमदार ?

काठमाडौं । देशको चौंथो अंगको प्रमुख प्रतिनिधि दावी गर्दै आएको कान्तिपुर दैनिकलगायत केही मिडिया अहिले देशको चौंथो ठूलो पार्टीका सभापति रवि लामिछानेविरूद्ध प्रतिशोधात्मक लडाइँमा छन् । केही मिडिया र केही मिडियाकर्मीको साझा दुश्मन बनेका रविविरुद्ध कसैले संस्थागत र कसैले व्यक्तिगत हमला गरिरहेकै छन् । दुवै पक्षको हुलिया र प्रवृत्ति हेर्दा यो लडाइँ चाँडै टुंगेलाजस्तो पनि देखिन्न । केही समय ठहराबमा जान चाहीँ सक्छ ।

हरेक सञ्चारमाध्यमहरू राष्ट्रका पहरेदार मानिन्छन् । राज्यसञ्चालनमा उनीहरूको प्रत्यक्ष भूमिका हुँदैन, तर प्रभावकारी सञ्चारमाध्यम बिनाको राज्यप्रणाली अपूरो हुन्छ । सञ्चारमाध्यमसँग शक्तिमात्र हुँदैन, दायित्व र जिम्मेवारी पनि हुन्छ । उनीहरू पूर्वाग्रही होइन, सन्तुलित र तथ्यपरक हुनुपर्छ । तथ्यहरूलाई बंग्याएर झूटोलाई सत्य स्थापित गर्ने कर्म सञ्चारमाध्यमको आचारसंहिताभित्र पर्दैन । अझ, कोही व्यक्तिविशेषमाथि प्रतिशोध वा कुण्ठा पालेर भ्रामक समाचारको खेती गर्नु व्यवसायिक पत्रकारिताको चीरहरण हो ।

हिजो (माघ ९ गते) कान्तिपुरले रवि लामिछानेमाथि केन्द्रित रहेर पहिलो पृष्ठमा मुख्य समाचार र चौंथो पृष्ठमा लामो सम्पादकीय छाप्यो । अस्ति पनि पहिलो पेजको ठूलो हिस्सा रविले नै ओगटेका थिए । हिजो र अस्तिको समाचारमा तात्विक भिन्नता छैन । रविले ग्यालेक्सी टेलिभिजन छोड्दा १ करोड ८० लाख रूपैयाँ उनको खातामा जम्मा भएको भनेर अस्तिकै समाचारमा ठोकुवा गरिएको थियो । आज हेडलाइन लेखिएको छ- रविले १ करोड ८० लाख रूपैयाँ बुझेको तमसुक कम्पनी रजिष्टार कार्यालयमा । एक दिनअघि खातामा पैसा जम्मा भएको भनेर लेखियो, भोलिपल्ट रविले त्यसैको तमसुक गरेको भनेर । यसरी एउटै दावीलाई दोहोर्‍याएर प्रमुख समाचार बनाउनुपर्ने नौबत किन आयो ? किन आयो भने कान्तिपुरले अस्ति लेखेको समाचार त्यही दिन गलत ठहरियो ।

म रवि लामिछानेको न समर्थक हुँ न विरोधी । हिजो आफैं सञ्चारकर्मी छँदा टीभीमा उनको नचाहिँदो बर्बराहट पनि यही कानले सुनेको हो । रविले आफैं वकिल, आफैं प्रहरी र आफैं न्यायाधीश बनेर कसरी मानिसहरूलाई डाम्थे भन्ने धेरैले बिर्सेका छैनन् । कान्तिपुरले राति-राति फोन गरेर केरकार गरिरहँदा उनलाई आफ्नो विगतको ‘पत्रकारिता’, जब उनी भात खाँदा खाँदैको मान्छेलाई उठाएर जुठै हात बाइट माग्थे, कत्तिको याद आउँदो हो कुन्नी ?

रवि लामिछानेले सोमबार पत्रकार सम्मेलन गरेका थिए, कान्तिपुरको समाचार खण्डन गर्न । हुन त कान्तिपुरले समाचार लेख्ने र रविले खण्डन गर्ने सिलसिला लामै भइसक्यो । एउटा कागतको चिर्कटो भेट्नासाथ उत्साहित भएर गहन अनुसन्धानविना समाचार ठोकिहाल्ने मिडियाको प्रवृत्ति र अपरिपक्व रूपमा आधाअधुरो प्रतिवाद गर्ने रविको कमजोरी हेर्दा यो सिलसिला लामै समय चल्न सक्छ । तर, यसपटक भने रविले तथ्यसहित खण्डन गरे । जुन बैंकमा रहेको रविको खातामा १ करोड ८० लाख रूपैयाँ जम्मा भएको भनेर ठोकुवा गरेको थियो, त्यही बैंकले दिएको पत्र बोकेर आएका थिए रवि । पत्रमा रविको खातामा मिडियाले भनेजस्तो रकम जम्मा नभएको स्पष्ट पारिएको छ ।

यसको यथार्थ के हो भने जीवी राई वा उनको कोही प्रतिनिधिले एउटा १ करोड ८० लाख रूपैयाँको चेक बोकेर बैंक गए । बैंकका कर्मचारीले त्यो चेक रजिष्टर गरेर रसिद थमाए । तर, चेकमा उल्लेख भएको रकम चेकधनीको खातामा थिएन । रकम ट्रान्सफर भएन ।

कान्तिपुरले रसिद हात पार्नासाथ रकम जम्मा भएको भनेर हेडलाइनमै ठोक्यो । भोलिपल्ट समाचारमा उक्त हेडलाइन र समाचारमा भएको गल्ती स्वीकारिएको छैन । बरु कम्पनी रजिस्टार कार्यालयमा गरिएको तमसुक देखाएर समाचारको झूटलाई स्थापित गर्ने चेष्टा गरिएको छ । जुन तमसुकको कागत अघिल्लो राति १० बजे रवि आफैंले फेसबुकमा सार्वजनिक गरेका थिए, त्यही छापेर समाचार बनाइयो । कम्पनी रजिष्टार कार्यालयमा यो कागज के प्रयोजनका लागि गरिएको थियो भन्नेमा ध्यान गएन, अथवा ध्यान गए पनि नगएजस्तो गरियो ।

रविले भन्दै आएका छन् कि उनले ग्यालेक्सी टीभी सुरू गर्दा १५ प्रतिशत शेयर नि:शूल्क पाएका थिए । यस्तो शेयरलाई ‘गुडविल शेयर’ वा ‘स्वेट शेयर’ भन्ने गरिएको छ । त्यो भनेको टीभी सञ्चालक जीवी राईले रविलाई हायर गर्नका निम्ति दिएको एउटा लोभ वा अफर हो । विदेशमा मात्र नभएर नेपालमा पनि केही नाम चलेका सञ्चारकर्मीले लगानीकर्ताबाट यस्तो शेयर लिएर काम गरिरहेका छन् । नयाँ अभ्यास होइन ।

तर, नि:शूल्क दिइएको यस्तो ‘गुडविल शेयर’ लाई सम्बोधन गर्ने छुट्टै कानून छैन । सरकारी निकायले शेयर स्वामित्व हस्तान्तरण गर्दा किनबेचको प्रमाण नै खोज्छन् । वास्तविक रकम लेनदेन नभएको भए पनि लेनदेन भएको विवरण पेश गर्नैपर्छ । रवि र जीवीबीच भएको यत्ति नै हो । सुरूमा जीवीकै पैसा रविले लगानी देखाएर १५ प्रतिशत शेयर स्वामित्व कायम गरे । टिभी छोडेपछि जीवीलाई नै शेयर फिर्ता गरे ।

जब रविले टीभी छोड्ने निर्णय लिए, उनले आफ्नो नाममा रहेको शेयर पैसा लिएरै विक्री गर्न सक्थे । तर, छोटो समयमै टिभी छोड्नुपरेकाले उनलाई केही न केही ‘गिल्टी फिल’ थियो । त्यसैले आफूले निशूल्क पाएको शेयर उनले नि:शूल्क नै जीवीलाई फिर्ता गर्न तयार भए । तर, फेरि पनि कानूनी प्रक्रिया त पूरा गर्नुपर्‍यो । कम्पनी रजिस्टार कार्यलयमा गएर ‘ल मैले फिर्ता गरेँ’ भनेर हात उठाएको भरमा हुँदैन । त्यहाँ फेरि रकम लेनदेनको प्रमाण देखाउनुपर्छ । यही प्रयोजनका लागि जिवि राईले बैंकमा १ करोड ८० लाखको चेक जम्मा गरेको भौचर बनाए । त्यही भौचर कम्पनी रजिस्टार कार्यालयमा पेश गरियो । अनि रविले सो रकम वास्तविकरूपमा नलिए पनि ‘लिएँ’ भनेर सही गरिदिए ।

रकम लिए कि लिएनन् तँ ल्वान्छरोलाई कसरी थाहा भयो ? भनेर प्रश्न उठाउन सक्नुहुन्छ । अनुमान गर्नुस, यदि रकम लिएको भए रविले टिभीमा नै छाति पिटेर मैले निशूल्क शेयर फिर्ता गरेँ भनेर घोषणा गर्न सक्थे होलान् ? यदि उनको झुटो दावी गरेका थिए भने टिभी सञ्चालक राईले तत्कालै खण्डन गर्थेनन् होला ? मैले पैसा दिएको हुँ भन्थेनन् होला ? अनि अहिले बैंकले नै पैसा खातामा गएको छैन भनेर आधिकारिक पत्र दिन तयार हुन्थ्यो होला ?

ल, रविविरोधी मिडियाले भनेजस्तो पैसा लिएकै थिए भने पनि यसमा कसको टाउको किन दुख्नुपर्ने ? त्यो त दिने र लिनेबीचको कुरा होइन ? राज्यलाई यसबाट के हानी हुन्छ ? आखिर त्यो शेयर रविकै नाममा थियो । पैसा लिएरै बेचेका थिए भने पनि त्यो वैधानिक नै हुन्थ्यो । तर, लिएनन् । त्यही भएर जीवी राई पनि सौहार्दरूपमा उनलाई टिभीबाट बिदा गर्न तयार भए । यो नितान्त उनीहरू दुईजनाबीचको समझदारीको कुरा हो । पैसा पाउनुपर्ने व्यक्ति सन्तुष्ट छ भने अरुको असन्तुष्टि किन ?

मानौं कान्तिपुरकै प्रकाशकले आफ्ना सम्पादकको कार्यसम्पादनसँग चरम सन्तुष्ट भएर पुरस्कारस्वरूप उनलाई अलिकति गुडविल शेयर दिने प्रस्ताव गरे । नाफामा रहेको प्रतिष्ठित मिडिया हाउसको नि:शूल्क पाउने अफर सम्पादकले स्वीकार नगर्ने सम्भावना पक्कै नहोला । अब प्रकाशकले आफ्नो नामको थोरै शेयर सम्पादकको नाममा स्वामित्व हस्तान्तरणका लागि कानूनी प्रक्रिया त पूरा गर्नुपर्‍यो । त्यसबेला प्रकाशक र सम्पादकले पनि यस्तै प्रोसेसमा जानुको विकल्प हुन्न । पैसा लेनदेन नभए पनि भएको भनेर प्रमाण देखाउनुपर्छ । अन्यथा कम्पनी रजिस्टारले मान्दैन ।

रवि लामिछानेले सोमबार पत्रकार सम्मेलन गरेका थिए, कान्तिपुरको समाचार खण्डन गर्न । हुन त कान्तिपुरले समाचार लेख्ने र रविले खण्डन गर्ने सिलसिला लामै भइसक्यो । एउटा कागतको चिर्कटो भेट्नासाथ उत्साहित भएर गहन अनुसन्धानविना समाचार ठोकिहाल्ने मिडियाको प्रवृत्ति र अपरिपक्व रूपमा आधाअधुरो प्रतिवाद गर्ने रविको कमजोरी हेर्दा यो सिलसिला लामै समय चल्न सक्छ । तर, यसपटक भने रविले तथ्यसहित खण्डन गरे ।

अब मानौं, भोलिका दिनमा सम्पादकले उक्त पत्रिका छोड्ने मनसाय बनाए । आफ्नो पालामा पत्रिका झनै अधोगतिमा गएको उनलाई महसुस भयो र आफूलाई दिइएको नि:शूल्क शेयर प्रकाशकलाई नि:शूल्क नै फिर्ता गर्न चाहे । त्यसबेला फेरि पनि कानूनी प्रक्रिया पूरा गर्नैपर्छ । यत्तिकै शेयर हस्तान्तरण हुँदैन । प्रकाशले शेयर बापतको रकम सम्पादकलाई भुक्तानी गरेको प्रमाण पेश गनुपर्ने हुन्छ ।

त्यसैले यो एउटा चलिआएको अभ्यास नै हो । अब यो व्यवहारिक भएन भने गुडविल शेयरको विषयमा बेग्लै कानून बनाउनुपर्‍यो । होइन भने उपाय के छ ?

अर्को उदाहरण पनि दिन्छु । मानौं तपाईंले आफ्नो मोटरसाइकल साथीलाई उपहार दिन चाहनुभयो । मोटरसाइकल नामसारीका लागि यातायात कार्यालय जानुपर्छ । कतिमा किनबेच भएको भनेर लेख्नुपर्छ । तपाईंले काल्पनिक अंक लेख्न सक्नुहुन्छ । कार्यालयका हाकिमले तपाईंलाई पैसा पाउनुभयो ? भनेर सोध्छन् । तपाईं अँ पाएँ भन्नुहुन्छ । अनि बल्ल नामसारी हुन्छ । यहाँ पनि तपाईंले पैसा पाएँ भनेर हाकिमलाई झुक्याउनुभयो । अब के तपाईं कानूनी कारवाहीको हकदार हो ?

मिडियाको अर्को दावी छ, रविले जीवी राईको सहकारीबाट पैसा निकालेर आफ्नो खातामा हाले । हुन त पैसा नै खातामा नगएको भनिएपछि यो समाचार पनि यत्तिकै मर्यो । तर, राईले ग्यालेक्सी टेलिभिजनमा सहकारीको पैसा लगानी गरेको तथ्य बाहिरिएको छ । रवि प्रवन्ध निर्देशक हुँदा सहकारीको पैसा टीभीमा ल्याइएको हो भने उनी जिम्मेवार हुने कि नहुने भन्ने प्रश्न उठ्छ नै ।

रवि लामिछानेले अस्तिको प्रेसमिटमा आफू ग्यालेक्सीमा छँदा टिभीको बोर्ड बैठकले गरेका निर्णयहरूको ठेली नै बोकेर आएका थिए । कुनै पनि बैठकले सहकारीबाट पैसा लिने निर्णय नगरेको उनको जिकर छ । सहकारी घोटालाका विषयमा अनुसन्धान भइरहेकाले ग्यालेक्सीको बोर्ड बैठकका निर्णयहरू पनि सम्बन्धित निकायले अध्ययन गर्लान् नै । यदि रवि प्रवन्ध निर्देशक हुँदा नै बोर्ड बैठकले सहकारीबाट पैसा ल्याउने निर्णय गरेको भए उनी नैतिक वा कानूनी भागीदार हुन सक्छन् । किनकी सहकारीमा वचतकर्ताले जम्मा गरेको पैसा टेलिभिजनमा लगानी गर्न कानूनले अनुमति दिँदैन ।

तर, बोर्ड बैठकबाट निर्णय नगराई जीवी राईले गुपचुप पैसा ल्याएको हो भने रविलाई थाहा नहुन पनि सक्छ । उनीसँग १५ प्रतिशत शेयर स्वामित्व भए पनि व्यवहारिकरूपमा उनी एक कर्मचारी नै थिए । उनको मुल जिम्मेवारी भनेको टेलिभिजनको सामग्री उत्पादन, कर्मचारी व्यवस्थापन लगायत थियो । लगानीको स्रोतमा न रविको पहुँच थियो न नियन्त्रण । साहुले कहाँ-कहाँबाट पैसा ल्याएको हुन्छ, जिम्मेवार कर्मचारीलाई पनि थाहा नहुन सक्छ । सोध्ने कुरा पनि हुँदैन । र, आफूले हस्ताक्षर नगरेको र जानकारी नभएको विषयमा रवि कानूनतः जिम्मेवार हुन्छन् भन्ने मलाई चाहीँ लाग्दैन । यसलाई कानूनका ज्ञाताहरूले राम्ररी प्रष्टाउन सक्लान् ।

खैर, मुद्दा सहकारी पीडितको छ । सहकारी सञ्चालक र टिभी सञ्चालक दुवै भएको हिसाबले मुख्य जिम्मेवार जीवी राई नै हुन् । तर, मिडिया हाउस रवि लामिछानेविरुद्ध हात धोएर लागेको छ । नेपथ्यमा जीवी राई समाचार पढेर मुसुमुसु हाँसिरहेका होलान् । अथवा आफूले जसलाई भर गरेर सहकारीको समेत पैसा टिभीमा लगानी गरे, उसले बीचमै अलपत्र पारेर हिँडेपछि डुबेको अनुभूतिको आक्रोशस्वरूप कतिपय ती लिखतहरू उनैले मिडियालाई उपलब्ध गराएका पनि हुन सक्लान् । कतिपयले त उनी गृहमन्त्री नारायणकाजी श्रेष्ठको समेत सम्पर्कमा रहेको र रविको नाम सहकारी ठगीमा मुछेमा उनलाई सरकारको तर्फबाट भरपूर सहयोगको आश्वासन दिइएको समेत टिप्पणी गरिरहेका छन् । रविले पछिल्लो पत्रकार सम्मेलनमै पनि उक्त कुराको संकेत गरिसकेका छन् ।

मिडियाको अर्को दावी छ, रविले जीवी राईको सहकारीबाट पैसा निकालेर आफ्नो खातामा हाले । हुन त पैसा नै खातामा नगएको भनिएपछि यो समाचार पनि यत्तिकै मर्यो । तर, राईले ग्यालेक्सी टेलिभिजनमा सहकारीको पैसा लगानी गरेको तथ्य बाहिरिएको छ । रवि प्रवन्ध निर्देशक हुँदा सहकारीको पैसा टीभीमा ल्याइएको हो भने उनी जिम्मेवार हुने कि नहुने भन्ने प्रश्न उठ्छ नै ।

एउटा सञ्चारमाध्यमले लेखेको समाचारमाथि अर्को सञ्चारमाध्यमले टिप्पणी गर्नुलाई नेपालमा निको अभ्यास मानिँदैन । मलाई थाहा छैन, यो लेख नेपाल प्रेसले छाप्छ वा छाप्दैन । तर, यो चाहीँ थाहा छ कि नेपाल प्रेसबाहेक अरुले छाप्दैनन् । किनकी रविलाई सिध्याउनैपर्छ भन्नेमा पत्रकारिता जगतभित्र अभूतपूर्व एकता देखिन्छ । फेसबुकमा रविविरुद्ध स्टाटसहरूमध्ये अधिकांश पत्रकारकै भेटिन्छन् । एउटा पूर्वपत्रकार हुनुको नाताले म बुझ्छु कि पत्रकारिता र राजनीतिमा रविको छलाङले कसरी पत्रकारलाई पोलेको छ ।

म रवि लामिछानेको न समर्थक हुँ न विरोधी । हिजो आफैं सञ्चारकर्मी छँदा टीभीमा उनको नचाहिँदो बर्बराहट पनि यही कानले सुनेको हो । रविले आफैं वकिल, आफैं प्रहरी र आफैं न्यायाधीश बनेर कसरी मानिसहरूलाई डाम्थे भन्ने धेरैले बिर्सेका छैनन् । कान्तिपुरले राति-राति फोन गरेर केरकार गरिरहँदा उनलाई आफ्नो विगतको ‘पत्रकारिता’, जब उनी भात खाँदा खाँदैको मान्छेलाई उठाएर जुठै हात बाइट माग्थे, कत्तिको याद आउँदो हो कुन्नी ?

(प्रस्तुत विचार स्तम्भकार तथा लेखकको निजी धारणा हो, उनको विचारसँग सम्पादकीय नीतिको सम्बन्ध छैन)