क्रान्तिमा ‘स्वयंसेवक’ बनाउन प्रस्ताव गर्दा मनमोहनलाई बीपीको जवाफ- तिमीलाई थुन्नुपर्ने हुन्छ

काठमाडौं । अहिले नेकपा एमाले र नेकपा एसको राजनीतिक एकता छैन । आज बजारमा लोकार्पण गरिएको पुस्तक ‘मनमोहन अधिकारीको जीवनगाथा’ को सवालमा भने यी दुई दलको प्राज्ञिक एकता भएको देखिएको छ । नेकपा एमालेका वरिष्ठ उपाध्यक्ष अध्यक्ष भएका संस्थाले नेकपा एसका उपाध्यक्ष बेदुराम भुसालले लेखेको किताब प्रकाशन गर्‍यो । किताबमा एमाले अध्यक्ष केपी शर्मा ओलीले शुभकामना दिएका छन् । मनमोहन स्मृति प्रतिष्ठानले आज मनमोहनको २५औँ स्मृति दिवसको छेक पारेर किताब सार्वजनिक गरेको छ । अहिलेसम्मका कम्युनिष्ट नेताको जीवनीहरूमा सबैभन्दा स्तरीय तथा प्राज्ञिक कोणमा अब्बल किताब यसैलाई मान्न सकिन्छ ।

हरेक पृष्ठमा हरेक महत्वपूर्ण सूचनाको पर्याप्त सन्दर्भ सामाग्रीहरु राखेर किताब प्रकाशन गरिएको छ । ‘जनताको बहुदलीय जनवादको ऐतिहासिक विकासक्रम’ मा शोध गरेर विद्यावारिधि गरेका नेकपा एसका नेता भुसाल तथा ‘नेपालको राजनीतिक आन्दोलनमा मनमोहन अधिकारीको भूमिका’ मा शोध गरेर विद्यावारिधि गरेका रत्न राज्यलक्ष्मी क्याम्पसका उपप्राध्यापक ढाकाराम सापकोटाले लेखेको संयुक्त किताब भएकोले यसमा राजनीतिक विश्वसनीयतादेखि प्राज्ञिक परिपक्कता पनि उत्तिकै देखिएको छ ।

क्रान्तिमा सहकार्य गर्न प्रस्ताव गर्दा थुन्ने ‘बाध्यता’ सुनाउने बीपी

जसरी बीपीको परिवार राजनीतिक थियो । ठीक, त्यसैगरी मनमोहन अधिकारको परिवार पनि राजनीतिकै थियो । जसरी चन्द्रशमशेरबाट बीपीको परिवार निर्वासनमा पुग्यो । ठीक, त्यही बेला मनमोहनको परिवार पनि निर्वासनमा पुग्यो । दुई परिवार मिलेर एकैपटक निर्वासित भएका थिए । ४५ जनाको त समूह थियो । बीपीका पिता कृष्णप्रसाद काेइराला र मनमोहनका पिता रामचन्द्र अधिकारी मामा-भान्जा थिए । बीपीका राजनीतिक मेन्टरमा एक भारतीय समाजवादी नेता जयप्रकाश नारायणलाई नेपालमा निर्वासित हुँदा सहयोग गर्ने सरकारी अधिकारी थिए रामचन्द्र अधिकारी । उनलाई चन्द्रशमशेरले देखिनसहनुको कारण यो पनि थियो ।

भारत पुगेर निर्वासित जीवनका दुःख मनमोहन र बीपी दुवै परिवारका एकै जस्ता थिए । यी र यस्ता राजनीतिक, पारिवारिक तथा भावनात्मक साइनो हुँदाहुँदै पनि २००७ सालको क्रान्तिमा बीपीले मनमोहनलाई जोड्न चाहेनन् । मनमोहन कम्युनिष्ट । बीपी सोसिअलिस्ट । यही वैचारिक धर्कोले दुईलाई जोडेन ।

उनले भनेका थिए, ‘अहिलेको क्रान्तिकारी आन्दोलनमा हामी पनि सरिक छौँ । यसप्रति हाम्रो पनि समर्थन छ । त्यसकारण हामीलाई स्वयंसेवकका रुपमा भएपनि ठाँउ दिनुहोस् । यसलाई ‘तपाइँको’ र ‘हाम्रो’ संघर्ष भन्नु हुँदैन ।’ यो कुरामा आफ्ना क्रान्तिमा विश्वको समर्थन चाहिने त्यसमा भारतको साथ भएको भन्दै बीपीले कम्युनिस्टलाई साथमा लिन समस्या हुने बताए । भने, ‘बरु यस दौरानमा मैले तिमीहरूलाई थुन्नुपर्ने हुन्छ । नभन्दै बीपीले मलाई थुनाइदिनुभयो ।’

यो पनि पढ्नुहोस् : मनमोहनसँगको दुर्लभ अन्तर्वार्ता- राजसंस्था र भारतदेखि एमालेको नयाँ पुस्ताबारे मिलेको भविष्यवाणी

नेपालमा सात सालको क्रान्ति हुँदा विराटनगरमा मजदुरहरूलाई संगठित गरिरहँदा मनमोहन पक्राउ परेका थिए । उनका समकक्षी श्रमिक वंशीधरलाल दाशसँग कुरा गर्दै लेखकले मनमोहनलाई रघुपति जुल मिलको कोठामा नजरबन्द गरिएको बताएका छन् । उसो त २००३ फागुन २० को जुटमिल आन्दोलनमा जोडिएका नेता मनमोहन अधिकारी त्यो बेला पनि थुनिएका थिए । २००६ असोजमा मात्रै जेलमुक्त भएका थिए । मजदुर आन्दोलनमा हुँदा जेलमा गएकाले २००६ वैशाख १० मा कोकाताको श्यामबजार इलाका २८ नवीन सरकार लेनमा पुष्पलालले गठन गरेको नेपालको कम्युनिष्ट पार्टीको कमिटमा बस्न भने उनी छुटे ।

विराटनगर जुटमिल आन्दोलनः सांगठनिक नेता मनमोहन, पदीय नेता गिरिजाप्रसाद

मोरङ केमिकल इन्डस्ट्रीमा केमिस्ट पदमा थिए मनमोहन । बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयबाट आईएस्सी सकेर बीएस्सी पढेका उनले प्राविधिक जागिर पाएका थिए । भूमिका चैँ मजदुर नेताको थियो । २००३ को जुट मिलमा उनी नै हर्ताकर्ता थिए । संगठन बनाउन उनी सक्रिय थिए । पोख्त पोख्त र लोकप्रिय उनै थिए । तर, पदीय नेता चैँ गिरिजाप्रसाद कोइराला भएको लेखकले तत्कालीन मजदुरहरूसँग कुरा गरेर लेखेका छन् । कांग्रेस वृत्तमा ‘मजदुर सभा’ तथा कम्युनिष्ट वृत्तमा ‘नेपाल मजदुर संगठन’ नाममा चिनिने जुटमिल आन्दोलनको संयन्त्रका अध्यक्ष गिरिजाप्रसाद कोइराला थिए । महामन्त्री थिए मनमोहन अधिकारी । गिरिजाप्रसादले मनमोहन सरकार ढाल्न पनि योगदान गरेका थिए । तर, मनमोहनका मृत्युमा उनले मनमोहनबारेमा तारिफ गरेका थिए । उनले भनेका थिए, ‘नेपालका निम्ति डेमोक्रेटिक आन्दोलनमा मनमोहनजीको भूमिका अत्यन्त नै महत्वपूर्ण छ । आज जुन स्थितिमा नेपालमा हामी छौं, त्यो उहाँको देन हो ।’

चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको महाधिवेशमा पुग्दा तीन वर्ष बास, छुट्यो पहिलो आम निर्वाचन

२०१३ भदौ ३१ बाट असोज १२ सम्म चीनको राजधानी बेइजिङमा चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको आठौं महाधिवेशनमा जान पुगे मनमोहन । उनी त्यहाँ पुगेर धेरै लामो समय अडिए । २०१३ भदौमा पुगेका उनी २०१६ कात्तिकमा मात्रै नेपाल आए । उनी नेपाल आउँदा २०१५ फागुन ७ बाट ४५ दिन चलेको नेपालको पहिलो आम निर्वाचन छुटेको थियो । २०१६ जेठ १३ मा नेपालका प्रथम जननिर्वाचित प्रधानमन्त्रीको रूपमा बीपी कोइराला आइसकेका थिए ।

जसरी बीपीको परिवार राजनीतिक थियो । ठीक, त्यसैगरी मनमोहन अधिकारको परिवार पनि राजनीतिकै थियो । जसरी चन्द्रशमशेरबाट बीपीको परिवार निर्वासनमा पुग्यो । ठीक, त्यही बेला मनमोहनको परिवार पनि निर्वासनमा पुग्यो । दुई परिवार मिलेर एकैपटक निर्वासित भएका थिए । ४५ जनाको त समूह थियो ।

चीनमा हुँदा आफ्नो छातीको समस्या बुझेर उनका चिनियाँ कमरेडहरुले यतै उपचार गर भन्ने अफर दिए । अधिकारी राजी भए । उनी हङहङसँग नजिकै रहेको मेनल्याण्ड चीनको सहर क्याङचौमा उपचार गराएर बसे । चीनका विभिन्न क्षेत्रमा पुगे । आफ्नो चीन बसाइबारेमा मनमोहनले भनेका थिए, ‘हावापानीका हिसाबले नेपालसँग मिल्दोजुल्दो हुने गरी मलाई त्यस ठाउँमा राख्ने व्यवस्था मिलाइएको थियो । मलाई उनीहरूले नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीको पूर्वमहामन्त्रीको सम्मानकासाथ उपचार गराएका थिए । कतिपय औषधीहरु चीनमा उपलब्ध नभएर हङकङ र अन्य ठाउँबाट मगाएर मेरो उपचार गरेका थिए ।’

२०५१ मंसिर १३ मा नेपालको पहिलो कम्युनिष्ट प्रधानमन्त्रीको रूपमा मनमोहन प्रधानमन्त्री भए । प्रधानमन्त्री भएपछि उनले २०५२ वैशाख ४ देखि ८ सम्म पनि चीनको भ्रमण गरेका थिए ।

चीन पुग्ने चुनावमा हारे पुष्पलाल, रुस जान मनमोहनलाई रोके रायमाझीले

चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको आठौं महाधिवेशन जाने मुद्दारा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीमा एक मत भएन । मनमोहनलाई सर्वसम्मत मानियो । तर, अरुको नाममा सहमति जुटेन । बाँक दुई प्रतिनिधि चुनावबाट छानियो, पुष्पलाल हारे । गोप्य भएको चुनावमा जित निकोर चीन पुग्ने प्रतिनिधिमण्डलमा आफ्नो नाम चढाउने दुई अरु अनुहार थिए- शम्भुराम श्रेष्ठ र कमर शाह ।

चीनमै तीन वर्षको बसाइका क्रममा थिए मनमोहन । नेपालबाट जनगणतन्त्र चीनको स्थापना दिवशको कार्यक्रममा सहभागी हुन पुगे केशरजंग रायमाझी, पीबी मल्ललगायत पुगे । त्यहाँबाट उनीहरू रुसको मस्कोमा हुने सोभियत संघको ४२ औँ अम्टोबर क्रान्तिको कार्यक्रममा जोडिन लागेका थिए । मनमोहनले पनि सहभागी जनाउन खोजे । रायमाझीले दिएनन् । किताबमा भनिएको छ, ‘मनमोहनको पनि मस्को जाने चाहाना थियो तर रायमाझीले नचाहेका हुनाले जाने वातावरण बनेन ।’

पञ्चायतले बर्दियाको जंगलमा छोड्दादेखि हेलिकप्टर दुर्घटना हुँदासम्म ज्यान जोगियो

२०४६ पुसमा धनगढीको कार्यक्रममा मनमोहन सम्बोधन गर्न पुगे । सीडीओले पक्राउ पुर्जी देखाएर जिल्ला छोड्न उर्दी गरे । उनलाई पञ्चायती प्रहरीले गाडीमा हुलेर लग्यो । राजमार्गमा केही बेर दौडाएर १२ किलोमिट दक्षिणको घनघोर जंगलमा पुर्‍याए । एक्लै छोडिदिए । उनलाई जंगली जनावरले खाएर सकुन भन्ने सोच थियो । तर, मनमोहन बाँचे । उनी राजभरत हिँडेर नेपालगञ्ज आउन सके ।

बर्दियाको जंगल पञ्चायतका नियतबस दुर्घटनाबाट जोगिएका मनमोहन हेलिकप्टरको अप्रत्यासित दुर्घटनाबाट पनि जोगिए । २०५२ सावन २९ गते दिउँसो पौने तीनमा नेपाली सेनाको १८ नम्बर पुमा हेलिकप्टर लिएर यात्रामा निस्किए तत्कालीन प्रधानमन्त्री मनमोहन । उनको यात्रा थियो बर्दिया नै । बर्दियाका बाढी पीडित हेर्ने उनी तत्कालीन गृहमन्त्री केपी शर्मा ओली तथा एमाले नेता बामदेव गौतमसँगै गएका थिए ।

मनमोहन अधिकारी बनारसमा अध्ययन गर्न सन् १९३८ मा पुगेका थिए । बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयका उनका साथीमा एक थिए कृष्णप्रसाद भट्टराई । सन् १९४२ मा चलेको अंग्रेजविरोधी भारत छोडो आन्दोलनमा जोडिएर थुनिएका थिए मनमोहन । भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम, भारतीय नेताहरूसँगको हिमचिमले उनी भारतकै कम्युनिष्ट पार्टी सदस्य भएर राजनीतिक रूपमा उनी युवाकालमा सक्रिय भएका थिए ।

पाइलट किशेन्द्रबहादुर शाहीले चलाएको हेलिकप्टरको संकेत राम्रो आएन । पाइलटले ‘मेडे, मेडे, मेडे’ भन्न थाले । हेलिकप्टरको ‘टेलरोटल फेल’ भयो । पाँच हजार फिटबाट इन्धनको पाइप छुटाएर जबरजस्त झारियो । हेलिकप्टरको संकेत विच्छेद भएकोले जानकारी काठमाडौं पुगेन । कोहलपुरको पूर्वतर्फ दश किलोमिटरमा राप्ती नदिनको उत्तरी किनारमा हेलिकप्टर जबरजस्त ल्याण्ड गरियो । स्थान पत्ता लगाउन सजिलो होस् भनेर ढिकुरे गाउँका स्थानीयले आगो बाले । यसले सहज भयो । साँझ ५:५३ मा स्थान पत्ता लाग्यो । साढे ६ बजे सबैको उद्धार गरिएर भेरी अञ्चल अस्पतालमा लगियो । साउन ३० गते भोलिपल्ट नेकोन एयरको विमानले सबैलाई लिएर काठमाडौं पुर्‍यायो । प्रधानमन्त्री मनमोहन अधिकारीलाई त्रिवी शिक्षण अस्पतालको आईसीयूमा राखेर उपचार गरियो ।

२०५६ वैशाखको मध्यावधि निर्वाचनमा काठमाडौंमा क्षेत्र नम्बर १ र ३ मा उठेका उम्मेदवार मनमोहन अधिकारी चुनावी अभियानमा थिए । २०५६ वैशाख ६ गते काठमाण्डौ क्षेत्र नम्बर १ को गोठाटारमा सम्बोधन गयो मनमोहनले । सभामा बालेको उक्त आधा घण्टाको भाषण नै मनमोहनको अन्तिम भाषण बन्यो । भाषण सकिएर गाडीमा पुग्न लाग्दा टाइको लत्रिएर बेहोस भएका अधिकारी त्यसपछि कहिल्यै उठेनन् । उनलाई उपचार गर्न भारतको एम्स्का चिकित्सकहरूसमेत वैशाख ८ गते राति साढे १० बजे आएका थिए । कसैको प्रयत्न काम लागेन । २०५६ वैशाख १३ गते बिहान २:३२ मा उनको प्राण अस्त भयो । १९७८ असार १५ मा जन्मेका उनले ७८ वर्षमा देहत्याग गरे । उनको सक्रिय राजनीतिक जीवन ५७ वर्षको थियो ।

अधिकारीको भारत साइनोः कम्युनिष्ट मेन्टरसिपदेखि कुटनीतिक ब्रेक थ्रूसम्म

पारिवारिक निर्वासनमा बनारस पुगेको परिवारका सदस्य मनमोहनको विद्यालय तथा उच्च शिक्षा भारतमै भयो । भारतका कवि तथा कम्युनिष्टहरूसँगको संगतमा उनी कम्युनिष्ट भए । हिन्दी भाषाका चर्चित कवि तथा भारतका कम्युनिष्ट नेता शिवदानसिंह चौहान र किशान नेता शिवपूजन त्रिपाठी अधिकारीका कम्युनिष्ट आन्दोलनका मेन्टर थिए ।

मनमोहन अधिकारी बनारसमा अध्ययन गर्न सन् १९३८ मा पुगेका थिए । बनारस हिन्दू विश्वविद्यालयका उनका साथीमा एक थिए कृष्णप्रसाद भट्टराई । सन् १९४२ मा चलेको अंग्रेजविरोधी भारत छोडो आन्दोलनमा जोडिएर थुनिएका थिए मनमोहन । भारतीय स्वतन्त्रता संग्राम, भारतीय नेताहरूसँगको हिमचिमले उनी भारतकै कम्युनिष्ट पार्टी सदस्य भएर राजनीतिक रूपमा उनी युवाकालमा सक्रिय भएका थिए ।

पाइलट किशेन्द्रबहादुर शाहीले चलाएको हेलिकप्टरको संकेत राम्रो आएन । पाइलटले ‘मेडे, मेडे, मेडे’ भन्न थाले । हेलिकप्टरको ‘टेलरोटल फेल’ भयो । पाँच हजार फिटबाट इन्धनको पाइप छुटाएर जबरजस्त झारियो । हेलिकप्टरको संकेत विच्छेद भएकोले जानकारी काठमाडौं पुगेन । कोहलपुरको पूर्वतर्फ दश किलोमिटरमा राप्ती नदिनको उत्तरी किनारमा हेलिकप्टर जबरजस्त ल्याण्ड गरियो ।

२०५१ चैत २७ बाट उनी पाँच दिन भारतको भ्रमणमा गएका थिए । उनलाई भारतीय प्रधानमन्त्री पीभी नरसिंह रावले निम्तो दिएका थिए । मनमोहनले भारत भ्रमण गर्दा एक हिसाबमा नेपालको तर्फबाट कूटनीतिक ब्रेक थ्रू गरेका थिए । सन १९५० को नेपाल र भारतको सन्धिको पुनरावलोकनको माग उनले प्रधानमन्त्रीस्तरमा पहिलोपटक गरे । भारतले केही गर्ला भनेर डराएर नभन्ने कुटनीतिक प्रचलन उनले तोडे । उनको प्रस्तावमा भारत बिच्किएन । बरु नेपालमा राष्ट्रिय सहमति खोज्न आग्रह गर्‍यो ।

गोरखापत्रमा प्रकाशन भएको समाचारलाई लिएर भारतीय प्रधानमन्त्री पीभी नरसिंह रावको प्रतिकृया किताबमा लेखिएको छ, ‘मनमोहनजी, आजको बदलिँदो परिस्थितिमा नेपालको भारतसँगको सम्बन्धमा केही सुधार गर्न चाहेको छ भन्ने कुरा नेपालको प्रधानमन्त्रीबाट पहिलोपटक हामीले सुन्यौँ । हामी पनि ५० वर्ष पुरानो कुरा बोकेर निकट मित्र नेपाललाई चिढ्याउन चाहँदैनौँ । यही कुरा राष्ट्रिय सहमतिका आधारमा आइदिए हामीलाई धेरै सजिलो हुने थियो ।’