नजिकबाट: सन्दीपको मुद्दामा फैसला गर्ने ‘निर्भिक’ न्यायमूर्ति

काठमाडौं । उच्च अदालतमा विचाराधीन सन्दीप लामिछानेको पुनरावेदन मुद्दा निकै पेचिलो बनिरहेको थियो । जे फैसला गर्दा पनि विवादित बन्नसक्ने डरले न्यायाधीशहरु भागाभागको अवस्थामा थिए ।

यसअघि तार्किक कारणविना पटक पटक सुनुवाइ स्थगित गरिएको हुँदा जेठ १ गतेको सुनुवाइ पनि कुनै बहानामा रद्द गरिने आशंकामा थिए सन्दीपका वकिल र समर्थकहरु । बिहान पेसी चढ्यो । मुद्दा पर्‍यो न्यायाधीशद्वय सुदर्शनदेव भट्ट र अञ्जु उप्रेती ढकालको इजलासमा ।

मुद्दाको पालो एक नम्बरमै भए पनि न्यायाधीशहरुले कुनै बहानामा सुनुवाइ नै नगर्ने वा एउटा आदेश दिएर टार्नसक्ने धेरैले आशंका गरेका थिए । तर, यी दुई न्यायाधीशलाई नजिकबाट चिन्नेहरु भने आश्वस्त भए कि आज सुनुवाइ हुन्छ र सही फैसला आउँछ । भयो पनि त्यस्तै ।

न्याय क्षेत्रमा भट्ट र उप्रेतीका आआफ्नै पृष्ठभूमि र छवि छन् । साथै, उनीहरुबीच केही समानता छन् । दुवै भावनामा बहकिएर होइन, कानूनका दफाहरु हेरेर, तथ्यप्रमाणमा टेकेर फैसला गर्छन् । दुवैको न्यायिक क्षमता निर्विवाद रुपमा स्थापित छ । दुवैलाई बाह्य माहोल र अरु खालको प्रेसरले हल्लाउन सक्दैन । भनसुन र आर्थिक प्रलोभनले दुवैलाई छुँदैन ।

मुद्दा पहिल्यैदेखि स्पष्ट र छ्याङ्ग थियो नै । सन्दीपलाई दोषी ठहर गर्ने जिल्ला अदालतको फैसला कायम राख्न सक्नेगरी कुनै तथ्यप्रमाण गौशाला- २६ का वकिलहरुले पेश गरेका थिएनन् । सन्दीपले जबरजस्ती गरेको मात्र होइन, उनीहरुबीच कुनै प्रकारको शारीरिक संसर्ग भएको पुष्टि हुने प्रमाणसमेत थिएन । जिल्ला अदालतले बहकाउमा परेर त्रुटिपूर्ण फैसला सुनाएको न्यायाधीशद्वयले नांगो आँखाले नै देखिरहेका थिए ।

गौशालाको तर्फबाट पेश भएको एउटामात्रै प्रमाण होटलको सीसीटीभी फुटेज थियो, जसमा दुवै जना हात समातेर होटलभित्र पसेको र भोलिपल्ट फेरि हात समातेर हाँस्दै होटलबाट निस्केको देखिन्छ । यही फुटेजका आधारमा जिल्लाका न्यायाधीशले बलात्कार ठहर्‍याइदिएका थिए ।

यता, गौशाला- २६ नाबालिग नरहेको पुष्टि गर्ने तथ्य प्रमाणहरु मिडियामै छरपस्ट भइसकेको अवस्था थियो । त्यसैले यो घटना दुई उमेर पुगेका युवायुवतीको राजीखुशीपूर्ण ‘वान नाइट स्ट्यान्ड’ मात्र भएको निष्कर्षमा पुग्न न्यायाधीशलाई कुनै समय लागेन । तर, फैसला सुनाउन त्यति सजिलो थिएन । अघिल्लो दिन इजलास सकिएपछि फैसलालाई प्रभाव पार्ने हेतु गौशाला २६ लाई वकिलले न्यायाधीशहरुसामु ल्याएर रुन लगाएका थिए । अर्कोतर्फ महिलावादीहरुको एउटा कित्ता फैसला अदालतलाई दुत्कार्न हतियार तिखारेर बसिरहेको अवस्था थियो ।

दुईमध्ये एकजना न्यायाधीश महिला हुनुको फाइदा उठाउने प्रयास गौशाला- २६ का वकिलहरुले गरेका थिए । तर, अञ्जु त्यहाँ ‘महिला न्यायाधीश’ नभएर ‘न्यायाधीश’ मात्र थिइन् । र, उनले न्यायाधीशमात्रै भएर फैसला गरिन् ।

अञ्जुलाई नजिकबाट चिन्नुअघि उनको पिता स्व. भरतराज उप्रेतीको चर्चा गर्नु उपयुक्त हुन्छ । लामो समय ‘कर्पोरेट लयर’ का रुपमा काम गरेका भरतराज पछि सर्वोच्च अदालतको अस्थायी न्यायाधीश भए । कर्पोरेट वकिल हुँदाखेरि उनी सुट-पाइन्ट, टाइ लगाएर हिँड्थे, त्यो पनि दिनदिनै फेरीफेरी । न्यायाधीश भएपछि तीन वर्षसम्म दुई जोर दौरासुरुवाल र कोटले चलाए । उनी र प्रकाश वस्ती सर्वोच्च अदालतमा अन्यन्तै इमानदार र निर्भिक न्यायमूर्तिका रुपमा चिनिन्थे । तर, दुवै जना न्याय क्षेत्रको राजनीतिक कोपभाजनमा परे ।

अनुभव, कार्य सम्पादन र क्षमताको दृष्टिकोणले स्थायी न्यायाधीशको हकदार थिए उप्रेती र वस्ती । यदि स्थायी भएको भए प्रधानन्यायाधीश बन्ने लाइनमा हुन्थे । तर, उनीहरु दुवैलाई अन्यायपूर्वक लखेटियो । यो दामोदरप्रसाद शर्मा प्रधानन्यायाधीश हुँदाको समय हो । उच्चबाट चोलेन्द्रशमशेर राणा, गोपाल पराजुली, दीपकराज जोशी जस्ता विवादितलाई सर्वोच्च तानियो र उनीहरु अन्ततः सर्वोच्चको सर्वोच्च पदमा पुगे ।

यसरी सर्वोच्चबाट बाहिर धकेलिएपछि विक्षिप्त बन्न पुगेका थिए भरतराज । पूर्वन्यायाधीश भएका कारण उनी फेरि वकालत पेशामा फर्किन सकेनन् । अरु कुनै ठाउँमा नियुक्ति पनि पाएनन् । यही कारणले डिप्रेसनमा पुगेपछि २०७२ सालमा भरतराजले आफ्नै घरभित्र डोरीको पासो लगाएर आत्महत्या गरे । आत्महत्याअघि उनले सुसाइड नोटमा आफ्नो शव नजलाइकन शिक्षण अस्पतालका विद्यार्थीहरुलाई अनुसन्धानका लागि दिन भनेका थिए ।

उनै भरतराजकी छोरी अञ्जुले आफ्नो बुवाको पदचिन्ह पछ्याइन् । पेशामा मात्र नभएर आचरणमा पनि । उनी पनि सुरुमा कर्पोरेट वकिल नै थिइन् । स्वर्गीय सुवास नेम्वाङले अनामनगरमा खोलेको पायोनियर ल फर्ममा आवद्ध रहेर उनले वकालत गरेकी थिइन् । २०७६ सालमा उनी उच्च अदालतको न्यायाधीश नियुक्त भइन् । सुरुमा वीरगञ्ज उच्च अदालतमा रहेकी उनी केही समयअघि पाटन उच्च अदालत आएकी हुन् ।

न्याय सम्पादनमा निष्पक्षता र निर्भिकताका लागि चिनिन्छिन् उप्रेती । उनी चुनौती मोल्न हिच्किचाउँदिनन् । महिलाका मुद्दामा उनी यथेष्ट संवेदनशील छिन्, तर ‘पुरुष सधैं गलत र महिला सधैं सही’ हुन्छन् भन्ने उग्रवादी सोचबाट ग्रसित छैनन् । ‘संसारका सबै पुरुष बलात्कारी हुन्’ भन्ने खालको दूषित मनोग्रन्थी उनमा छैन ।

अर्का न्यायाधीश भट्टले इमानदार र सादगी श्रीमानको छवि बनाएका छन् । अञ्जु जस्तै उनी पनि निष्पक्ष न्याय सम्पादनका लागि प्रख्यात छन् । सानोतिनो हुण्डरीले उनको न्यायिक निष्ठा हल्लिँदैन । भट्ट जिल्ला न्यायाधीश हुँदै उच्चमा आएका हुन् । यसअघि उनी पनि वीरगञ्ज उच्च अदालतमा थिए ।

उनको सादगीपनको एक उदाहरण दिँदै विगतमा सँगै काम गरेका एक कर्मचारीले सुनाए, ‘श्रीमानज्यू वीरगञ्ज उच्च अदालतमा हुँदा कहिले पनि अफिसको गाडी लिएर कञ्चनपुर (घर) जानुभएन । गाडी अफिसमा नै छोडेर सार्वजनिक यातायात चढेर जानुहुन्थ्यो ।’