दही चोकका इतिहासकारहरूप्रति सम्मान र श्रद्धाञ्जली

लामो फड्को मार्ने आँटीले तर्नसक्ने गेउरिया खोलो । खोला वारि, डिल मास्तिर दुई काठे घर । त्यसका पश्चिमतिर बाटातर्फ फर्किएका खर र टिनको मिश्रित छानो र काठको बेरा भएका लहरै चार वटा घर । २०५० सालभन्दा केही अघितिरको स्मरण, झापाको लखनपुर गाविसको वडा नं ४ । महेन्द्र राजमार्गमा पर्ने पाडाजुङ्गी चोकदेखि सीमान्त गाउँ गौरीगञ्ज जोड्ने ढुङ्गे बाटो लमतन्न थियो । त्यही लमतन्न सडक किनारका चार घरको झुप्पो दही चोक ।

ती थोत्रा काठे घर मक्किए । केहीले स्वरुप फेरे, रंग बदले, धनी बदले । तर, दही चोक अझै पनि खडा छ । यो तीन-साढे तीन दशकका बीचमा दही चोकको दही हजारौंले चाखिसके । तर, अचेल यही दही चोकमै दही होइन, मोही पाउन पनि कठिन भइसक्यो । त्यसो त, दही चोकले धेरै रमिता देख्यो । कैयौं रैथाने रमिता विस्मृतिमा पुग्दा न्यास्रिएको पनि छ, दही चोक । वर्षाका बेला धान र पाटा बोकेका पञ्जाबी ट्रक पुरिने बाटोका खाल्डा दुई चरणको कालोपत्रेले निलिसकेको छ । टुकीमा मट्टीतेल भरेर थाङ्नाको सलेदो फेर्नुपर्ने साँझहरु बिजुली बत्तीमा झिलिमिली भएका छन् । परदेशीको खबर बुझ्न दमकको आवाघरको बाटो हातहातका स्मार्ट मोबाइलले विरानो पारिदियो । सजिला धेरै भए । सुविधा धेरै पुगे । आनन्द छ, दही चोकमा ।

विरानो पनि लाग्छ दही चोक, कैयौं दृश्य र सम्झनाले । बडेमानका हात्ती चढेर आउने जिम्दारहरु सायद बिते होलान् । बिचरा ती हात्ती चैँ के भए होलान् कुन्नि ? हातमा मकैका घोगा र बुटा बोकेर रमिता हेर्ने आँखा अझै पनि फट्किरी टोकेको मुख जस्ता भएका छन् । हात्तीले टेकेको माटो बारीमा छर्दा फलिफाप हुने कैरन सुनेको दही चोक त्यसै गर्थ्यो । कहाँ देखोस् जिम्दारहरुका ती हात्ती र कहाँ पाओस् दही चोकले अचेल ती हात्तीका पैतालाको माटो ।

न्यास्रिएको छ दही चोक । डोलीमा बोकिएर आएका बेहुली हेर्न पिपल चौतारोमा धुइरिन पाउँदैन अचेल दही चोक । पिपलको सयेंलमा बेहुलीलाई बिसाएर काँधको गाम्छाले पसिना पुछ्ने महसुरहरुका पाखुरा पनि सुके होलान् अचेल । गोरुगाडामा झल्लाको छानो हालेर जन्ती जानेहरु कहाँ देखोस् दही चोकले । गाडाको ताँतीबाट आउने ‘चुई चुई’ सुन्न नपाएर खिस्रिक्क परेको छ दही चोक ।

बडेमानका हात्ती चढेर आउने जिम्दारहरु सायद बिते होलान् । बिचरा ती हात्ती चैँ के भए होलान् कुन्नि ? हातमा मकैका घोगा र बुटा बोकेर रमिता हेर्ने आँखा अझै पनि फट्किरी टोकेको मुख जस्ता भएका छन् । हात्तीले टेकेको माटो बारीमा छर्दा फलिफाप हुने कैरन सुनेको दही चोक त्यसै गर्थ्यो ।

झमझम झरी परेका बेला गौरीगञ्जबाट आउने आँप बोकेका गाडाका लस्कर, माटोका भाँडा बोक्नेहरुका ताँती, धानसँग बाँसका ढाकी र कोठा साट्न आउने श्रमजीवी, मामफुलीको ढाकी बोकेर खमार खमार धाउने मेहनती पाइलाहरु कहाँ रोकिए होलान् ? टिनको चौकुने बाकसमा साइकलको पछाडि बाँधिएर आउने दूध बरफ, रातो बरफ र पानी बरफ नभेट्दा खडेंरीमा खरिएको वर्षौं भयो दही चोक । त्यही बरफ गाउँमा भित्रिएको जनाउ दिने डमरुको ‘डमडम’ आवाज पर्खिएर प्याससँग जुधिरहेको छ, न्यास्रिएको छ, दही चोक ।

कहाँ छन् ती इतिहासकार ?

दही चोक बनाउने इतिहासकारहरु कहाँ गए होलान् ? जसका कारण बेनाम बस्तीले दही चोक नाम पायो । उनीहरु अहिले नेपथ्यमा छन् । सोनापुर र गेउरिया जस्ता पुराना बस्तीका माझको झुप्पो बस्तीलाई दही चोक नामकरण गराउनेहरु के गर्दै होलान् ? उनीहरुले उत्पादन गरेको दहीकै कारण बिहान १० बजे विराटनगरतर्फ लागेर साँझ ५ बजे लखतरान भएर फर्किने लालीगुराँस बस झ्याप्पै रोकिन्थ्यो, त्यो गाउँमा । पाडाजुङ्गी-गौरीगञ्ज सडकमा पर्ने गेउरिया पैनीमाथिको काठे पुलमा भद्रपुर जाने २२ नम्बरे र ४६० नम्बरे आरती बस आइपुग्दा पुलका बाकलको ‘घर्‍याकघुरुक’ ५० पाइला तल्तिरको हाम्रा घरसम्म पस्थ्यो । बुङबुङी धूलो उडाउँदै बोलबम, अन्नपूर्ण र गोधूली बस धरान र विराटनगरदेखि धाउँथे । लालुपाते एक्सप्रेसमा काठमाडौंवासी पुग्थे । अटेसमटेस गरेर चल्ने सीता ट्याक्सीहरु दही चोकमा पानी भर्दै दमक र गौरादह गर्थे । तिनै बस र ट्याक्सीबाट हलुङ्गेका ट्याम्पी खत्र्याङखुत्रुङ पार्दै झर्थे दही चोकका इतिहासकारहरु ।

गेउरिया, विष्णुकट्टा, लालध्वन्द्रा, पिङडाँडालगायतका गाउँबाट दूध जम्मा हुन्थ्यो, गेउरिया चोकमा । पुरुषहरु बिहानै गाग्रीहरु लिएर दूध संकलनका लागि पुग्थे । दैनिक एक जना दहीवालाले ५० देखि १५० लिटरसम्म दूध वर्षौंसम्म ओसार्दा खुइलिएका काँध अहिले कस्ता भए होलान् ? दूध संकलन गर्ने, आँगनमा पित्ले कुँडेमा दनदनी आगो बालेर तताउने । दारका ठेकी र हर्पेमा जमाउने काम पुरुषहरुको थियो । अर्थात हाम्रा हजुरबाहरुको । बिहान ३ बजे उठेर ठेकामा जमाइएको दही सिल्भरे ट्यामीमा खन्याउने, बिर्कामा दाउराको चोइटोको चाबी लगाउने र काकँडभिट्टासम्म लगेर बेच्ने काम महिलाहरुको । अर्थात हजुरआमाहरुको । ठिक्क पारिएको दहीका भाँडा साइकलमा राखेर आधा घण्टाको दूरीमा पर्ने पाडाजुङ्गी चोकसम्म पुर्‍याइदिने काम छोराखाल अर्थात बुवाहरुको ।

कहिलेकाहीँ रहरले म पनि त्यो सम्हाल्न तम्सिन्थें । बिहान उठ्न ‘अलार्म’ चाहिँदैन थियो । गाउँका भाले मन लागे बास्थे, मन नलागे बास्दैन थिए । बास्नैपर्ने तिनीहरुलाई केको टन्टो ! नबासे पनि हजुरआमाहरु आफैं थाहा पाउँथे रातको अन्तिम प्रहर । अनि उनीहरुले उठाउँथे सघाउने अरु पुरुषहरुलाई । पुरुषहरु दूध संकलन र दही बनाउने काममा मात्र लाग्दैन थिए, दही बेच्न जाने आमा वा श्रीमतीहरुलाई वर्षे झरीमा चुल्हो नबल्दा पनि मट्टीतेल हालिने सलेदोवाला स्टोभमा चाम्रे पनि बनाइदिन्थे, उनीहरुको खाजाको बन्दोबस्ती मिलाइदिन्थे । कस्तो राम्रो कार्य विभाजन !

दही चोक बनाउने इतिहासकारहरु कहाँ गए होलान् ? जसका कारण बेनाम बस्तीले दही चोक नाम पायो । उनीहरु अहिले नेपथ्यमा छन् । सोनापुर र गेउरिया जस्ता पुराना बस्तीका माझको झुप्पो बस्तीलाई दही चोक नामकरण गराउनेहरु के गर्दै होलान् ?

दैनिक सय लिटरभन्दा बढी दही । हाम्रै घरकी हजुरआमा (पवित्रादेवी गुरागाईं), बरालनी हजुरआमा, माथि मंगलबारेभित्र झारबारीकी दाहालनी हजुरआमा, मंगलबारेकी उप्रेती आमाहरु सीमावर्ती पूर्वी बस्ती काँकडभिट्टासम्म लिएर पुग्थे । चैते खडेरी र चर्को घाम, वर्खे झरी र भेल । न आँधीले रोक्थ्यो न त बादलले छेक्थ्यो । पौरख गर्ने ती आमाहरुले दशकौंसम्म यही रफ्तारको पौरखमात्र गरेनन्, अनाम बस्तीको नाम पनि स्थापित गरिदिए, दही चोक । दही चोकबाट दमकसम्म दही लानेमा पोखरेल हजुरआमा, खनाल हजुरआमाहरु, अधिकारी हजुरआमा, मास्तिर कान्छी फूपूहरु पनि यही मेसोमा हुनुहुन्थ्यो । पौरखको सिलसिला दशकौं चल्यो ।

अहिले सिथिल भएका दही चोकका इतिहासकारहरु पञ्चामृत वा पञ्चगव्य बनाउन पनि दही खोज्न धर्खराउँदै हिँड्नुपर्ने अवस्थामा पुगेका छन् । उनीहरुले बल र बरगत हुन्जेल पौरख गरे । पौरखले परिवार चलाए, गाउँ चलाए, गाउँको सुनाम चलाए । तर, उनीहरु पनि गले, थाके । व्यवसायिक ढाँचा र ढर्रामा आएको परिवर्तनले उही स्वरुपमा यो पेशाले निरन्तरता पाउन सकेन । आधुनिक रुपमा पनि कसैले दही चोकमा दही उद्यम गर्न सकेन । अहिले दहीविनाको गाउँ बनेको छ, दही चोक ।

नाम फेर्ने घनचक्कर

गणतन्त्र आएपछि कैयौ चोकहरुका नाम फेरिए । जनआन्दोलन चोक, गणतन्त्र चोक, मुक्ति चोक आदि आदि । बस्ती विकासको इतिहास बनाएका रैथाने नामहरु परिवर्तनको भेलले बगाएर लग्यो ।

चोकको के कुरा, कैयौं देशकै नाम समयले फेरेको छ । शहरहरुले नयाँ भोटो लाए जस्तै नयाँ नाम पाएका छन् । परिवर्तन अविरल र अनवरत रहने कुरा हो । त्यसैले दही चोकको मात्र नाम नफेरिनुको कारण पनि के नै छ र ? दुनियाँको नाम फेरिँदा मामुली दही चोकको मात्र केही नफेरिनु कुन चैँ ठूलो पुरातात्विक नाम र ठाम हो र दहीचोक ? हो, फेरियो यसको पनि नाम !

२०५० साल जेठ ३ गते एमाले नेताद्वय मदन भण्डारी र जीवराज आश्रितको निधनको शोक दही चोकसम्म पुग्यो । स्तब्ध भयो दही चोक पनि । दिवङ्गत नेताहरुप्रति सम्मान र श्रद्धा गर्नेहरुकै बाहुल्य थियो, दही चोकमा । राष्ट्र परिवर्तनका लागि युगान्तकारी परिवर्तन गर्ने नेताहरुको स्मृतिमा मामुली एउटा बस्तीको नाम परिवर्तन किन नगर्नु ? घर अगाडि एउटा काठे घुम्तीमा किराना पसल थियो हाम्रो । त्यही पसल र सडकका माझमा ‘मदनपुर टोल, लखनपुर- ४ झापा’ लेखिएको एउटा टिनको पातो काठको बाकलमा ठोकेर उभ्याइयो । नेता मदनकै प्रतिमूर्ति सम्झिएर फूलमाला पनि त्यही बाकलमा चढाइयो । बिहान गौरीगञ्ज, दामुनाबाट आउने केही बसहरुलाई हामीभन्दा ठूलाहरुले रोक्दै सम्झाए, ‘अब यो ठाउँलाई दही चोक होइन, मदनपुर भन्नु’ भनेर ।

बिहान उठ्न ‘अलार्म’ चाहिँदैन थियो । गाउँका भाले मन लागे बास्थे, मन नलागे बास्दैन थिए । बास्नैपर्ने तिनीहरुलाई केको टन्टो ! नबासे पनि हजुरआमाहरु आफैं थाहा पाउँथे रातको अन्तिम प्रहर । अनि उनीहरुले उठाउँथे सघाउने अरु पुरुषहरुलाई ।

त्यसको केही महिनापछि, गौरादहमा तत्कालीन एमाले नेतृ विद्या भण्डारी तथा सोही क्षेत्रका नेता केपी शर्मा ओलीको सम्बोधन थियो । जाँदा उनीहरु हतारमा थिए, ‘मदनपुर टोल’मा रोकिन भ्याएनन् । नेतृ भण्डारी गौरादहबाट दमकतर्फ फर्किंदा उनलाई स्वागत सम्मान गर्ने भनेर बेलैमा खाना खाएर खासगरी आमाहरु त्यही मदनपुर लेखिएको बाकलका फेदमा भेला भए । हामी भुराहरु पनि आमाहरुका गुन्युका फेर समाउँदै ताँतीमा उभियौं । पर्खाइ निकै बेला रह्यो । पट्यारलाग्न थालिसकेको थियो । तर, साँझ रातमा बदलिँदै गर्दा केही गाडीको ताँती सम्मुखमा आउँदा सबैले थप्पडी बजाएर स्वागत गरे ।

‘बरखी’ पहिरनमा रहेकी विद्या भण्डारी हेर्न आमाहरु जीपका झ्यालबाट मुन्टो छिराउन तँछाडमछाड गरे केहीबेर । हातका फूलका माला र थुङ्गा दिए । नेता ओलीलाई पटक पटक उसैगरी स्वागत गरिरहेका कारण पनि स्वागतको प्राथमिकतामा भण्डारी थिइन् । स्वागत टोलीले गर्वका साथ गाउँको नाम फेरेको टिनको पातोतर्फ इङ्गित गर्दै भन्दै थियो, ‘हामीले त अब यो दही चोकको नाम पनि फेरिसक्यौं नि, मदनपुर टोल राख्यौं ।’ ओली, भण्डारीसहितका नेताहरु हतारमा थिए । गाडीको ताँती दमकतिर हानियो, हामी सबै घरघरतिर ।

नाम फेरेकोप्रति दही चोकका इतिहासकारहरु खुसी थिएनन् । जसले दैनिक हजार लिटरसम्म दही उत्पादन गरी दमकदेखि काकडभिट्टासम्म लान्थे, उनीहरु हाम्रै कारण यो गाउँको नाम दही चोक भएको हो, किन फेर्नु भन्थे, भनिरहन्थे, भनिरहन्छन् । त्यसपछि कतिपय सरकारी कागजातमा टोलको नाम लेख्ने महलमा देखिने दही चोक देखिन छोड्यो, दही चोकलाई मदनपुरले विस्थापित गरिदियो । कागजमा दही चोक हराए पनि जनजिब्रोमा हराएन । गाडीवालाहरु यात्रु चढाउन र उतार्न दही चोक नै भनिरहे । दक्षिणबाट आउने गाडीमा गेउरिया कट्नासाथ र उत्तरबाट झर्ने गाडी लखनपुर कट्नासाथ कण्डक्टर र सहचालक चिच्याइहाल्थे ‘दही चोक झर्ने जति ढोकातिर आउनू है’ भन्दै । अहिले त गाडीवालाले मात्र होइन, अधिकांशले दही चोक नै भन्छन् । आर्थिक वर्ष २०८१/८२ को सरकारी बजेट पुस्तिकामा पनि यो गाउँलाई दही चोक नै भनेर उल्लेख छ । कतिपय सरकारी कागजमा पनि फेरि दही चोक भनिन थालिएको छ ।

म घुम्न जाँदा बरालबा जिस्क्याउनु हुन्थ्यो, यो केटी हेर्न गएको भनेर । ‘हजुरआमालाई भन्नु है’ भन्दै मलाई उडाउनु हुन्थ्यो, गीतका भाकामा भन्नुहुन्थ्यो, ‘एक मानेमा के छ, के छ, दुई मानेमा दही छ । ससुराली जान्छु आमै केटी कत्री भइछ ।’

अचेल दही चोक न चोक छ न त दही पाइन्छ । गाउँको विहे, बटुलामा पनि बजारबाट दही किनेर ल्याउन थालिएको छ । पहिले काठे पुल भएको ठाउँमा पक्की कलभर्ट छ । त्यहाँबाट पूर्व गाउँपालिकातिर जाने सडक पनि कालोपत्रे भइरहेको छ । त्यही कुइनेटोका जग्गाधनी मोहिनी खनालसहितको परिवारले केही सटरसहितको कवल बनाएका छन् । सटरहरुमा विभिन्न पसल छन्, दही नपाए पनि त्यहाँ दूध चैँ पाइन्छ । बिहान बिहान संकलन पनि हुन्छ । सटर बनाउने खनाल परिवारकी आमा र भाउजूले पनि दही चोकको इतिहास दर्विलो पार्न योगदान पु¥याएकै हुन् । थाप्लामा ठेकी र ट्यामी राखेर दमकसम्म दही ओसारेका हुन् । खनाल परिवारले कुनै भावनात्मक नभई व्यवसायिक उद्देश्य नै राखेर पसल कवल बनाएको होला । तर, त्यसले अन्ततः प्राण धर्मराउन थालेको दही चोकलाई प्राण दिएको छ । जीवन्तताका लागि सहयोग गरेको छ । कम्तीमा दही चोकलाई चोकको इज्जत दिएको छ ।

इतिहासकारहरुलाई सम्मान र श्रद्धाञ्जली

जसले दूधबाट दही र दहीबाट दही चोक बनाए, उनीहरु अवकाश प्राप्त बनिसके । कति बसाइ सरेर अन्तै पुगे । कति ओछ्यान परेका छन् । कति बितिसके । दूध संकलन गर्ने हजुरबुवाको कामलाई मेरो बुवाले पनि निरन्तरता दिनुभयो । उहाँपछि मैले पनि केही समय पछ्याएँ । घरबाट गाडीसम्म ओसार्ने काममा बुवापछि म पनि तम्सिएँ । काकडभिट्टामात्र होइन, भारतीय बजार पानी ट्याङ्की र नक्सलसम्म दारका ठेकी टाउकामा राखेर घरघर डुलाउँदै बेच्ने हजुरआमाको बिँडो केही समय आमाले पनि थाम्नुभयो । अरुका परिवारमा पनि यस्तै यस्तै सिलसिला चल्यो । तर, केही समय चल्यो, टिकेन । इतिहास बनाउनेहरु सबै इतिहासकार हुँदैनन् । उनीहरुको योगदान अरुले लेखिदिए त हुने/बन्ने हो, इतिहास । तर, दही चोकको इतिहास बनाउनेहरुले न आफैं इतिहास लेख्न सके न त कसैले लेखिदियो उनीहरुको इतिहास । गुमनाम बितिरहेका छन्, थला परिरहेका छन्, उनीहरु ।

केही वर्षअघि बिते बरालबा । हाम्री हजुरआमा र ती बापत्नी अर्थात बरालनी हजुरआमा बीचको नाता दिदीबहिनी । सँगै जाने-आउने गर्नुहुन्थ्यो । म पनि कहिलेकाहीँ हजुरआमासँग काकडभिट्टा घुम्न जान्थे २०५०/५१ सालतिर । १० रुपैयाँ भाडा तिर्नुहुन्थ्यो, दमक पूर्वको पाडाजुङ्गीदेखि काकडभिट्टाको । म घुम्न जाँदा बरालबा जिस्क्याउनु हुन्थ्यो, यो केटी हेर्न गएको भनेर । ‘हजुरआमालाई भन्नु है’ भन्दै मलाई उडाउनु हुन्थ्यो, गीतका भाकामा भन्नुहुन्थ्यो, ‘एक मानेमा के छ, के छ, दुई मानेमा दही छ । ससुराली जान्छु आमै केटी कत्री भइछ ।’

रतुवा पुल पार गरेर पूर्व आउँदै गर्दा एक किलोमिटरभन्दा परको गाडीको न रंग देखिन्थ्यो न त नम्बर । नम्बर नै देखिए पनि ती निरक्षर आमा/हजुरआमाहरुले के चिन्नू ? तर ‘यो भैरहवाको गाडी हो, यो पोखराको, यो गाडीमा फल्नो ड्राइभर छ, यो गाडीले भाडा धेरै लिन्छ………’ प्रस्टै भन्ने, प्रस्टै चिन्ने । कसरी चिन्न सक्या हुन् ?

दाहाल बा अझ केही वर्षअघि बिते । दाहालनी हजुरआमा र बरालनी हजुरआमा साख्खै दिदीबहिनी । प्रायः कुर्ता सुरुवाल लगाउने होचा कद दाहालबा सुस्तरी मीठो भाकामा बोल्ने । कहिलेकाहीँ हामी जाँदै गर्दा उहाँ हजुरआमालाई गाडी चढाएर फर्कंदै गर्दा भेट्नुहुन्थ्यो । ‘हाम्रो त अघि नै रैनामा गयो’ भन्दै खबर सुनाउनु हुन्थ्यो । दाहालबा दही चोकभन्दा अलिक माथिल्लो गाउँका । बरालबा खास दही चोकका । यी इतिहासका शिल्पीहरु गुमनाम बिते । श्रद्धाञ्जली उहाँहरुप्रति । गुमनाम बिते पनि गुमनाम गाउँलाई दही चोक नाम दिने उनीहरुको कृति दही चोकले भुलेको छैन ।

बिहानको ३-३:३० बजे । रतुवा पुल पार गरेर पूर्व आउँदै गर्दा एक किलोमिटरभन्दा परको गाडीको न रंग देखिन्थ्यो न त नम्बर । नम्बर नै देखिए पनि ती निरक्षर आमा÷हजुरआमाहरुले के चिन्नू ? तर ‘यो भैरहवाको गाडी हो, यो पोखराको, यो गाडीमा फल्नो ड्राइभर छ, यो गाडीले भाडा धेरै लिन्छ………’ प्रस्टै भन्ने, प्रस्टै चिन्ने । कसरी चिन्न सक्या हुन् ? ती पराक्रमी र पौरखीहरुको त्यो तिख्खर र तेज आत्मविश्वास र शरीर कमजोर भएसँगै अहिले धमिलो भइसकेको छ ।

यसरी इतिहास बनाउनेहरु धेरैजसोका हात-पाउबाट बरगत बिदा भयो, आँखा मधुरा भए, पाखुराका छालाहरु लावर जस्ता भए, अनुहार मुझाले छोप्यो, हातगोडा चल्न छोडे । तर, उनीहरुले नाम दिएको दही चोक चलिरहेकै छैन । तीव्र बस्ती विकास भइरहेको छ । गाडीहरु ठस्ठसी कनेर कुद्ने सडकमा प्रतिघण्टा ६० किलोमिटरको दरमा हुइँकिन्छिन् । किनाराका घरभित्र बसेर दही चोकका इतिहासकारहरु आफ्नो पौरख सम्झँदै घोरिइरहन्छन्, बाटातिर हेरेर टोलाइरहन्छन् । विस्मृतिमा मात्र पुगेका हुन्, इतिहासकारहरुका पौरख र पराक्रम मेटिइसकेका छैनन् ।

करिब ४ दशकअघि व्यवसायिक दही उत्पादन गरी उद्यमशीलता र स्वरोजगारी सिर्जना गर्ने, दूध उत्पादन र पशुपालनलाई प्रोत्साहित गर्ने, निरक्षर भएर पनि घरघरमा आर्थिक गतिविधिलाई चलायमान बनाउने, दैनिक १०० किलोमिटरभन्दा लामो दूरी तय गरी शहरको पैसा गाउँसम्म भित्र्याउने ती सबै पौरखी र पराक्रमी आमाहरुलाई सम्मान । यी सबै आर्थिक कारोबार र उद्यम ती निरक्षर र निर्धन-विपन्न आमाहरुकै अगुवाइमा भएको थियो । उनीहरुको पसिनाले नै परिवारमा आर्थिक विकासको जग बसाल्यो, शिक्षा-स्वास्थ्यको अभर टार्‍यो । सबैभन्दा ठूलो कुरो त, गुमनाम गाउँले नाम पायो । दही चोकलाई नाम दिने ती सबै पौरखी-श्रमजीवी श्रमशिल्पीहरुप्रति उच्च सम्मान !