विकराल बन्दै मानसिक स्वास्थ्य समस्या- उपचारका संयन्त्र र दक्ष जनशक्ति निम्छरो

बुटवल । मानसिक स्वास्थ्य समस्या अहिले प्रायः घर परिवारमा देखिएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनको हालैको तथ्यांकअनुसार नेपालमा झण्डै २८ प्रतिशतमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या छ । कुल जनसंख्याको ११ प्रतिशत हिस्सामा त कडा खालको समस्या रहेको पाइएको नेपाली विज्ञहरुले हालै गरेको सर्वेक्षणको विवरणमा छ ।

लुम्बिनी प्रदेशको कुल जनसंख्याको १८ प्रतिशतमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या र करिब ५ प्रतिशतमा कडा खालको समस्या रहेको र तत्काल उपचारको खाँचो रहेको तथ्यांकमा छ । व्यक्ति-व्यक्तिमा मानसिक समस्या रहेको र त्यसको रोकथाम तथा उपचारका संयन्त्र र जनशक्ति भने एकदमै न्यून छ ।

मानसिक समस्याका कारणहरु अनेक भए पनि समस्या भने विस्तारै साझा बनिरहेको छ, जुन मुलुकको जनस्वास्थ्यका लागि अर्को चिन्ताको विषय हो । यसमा राज्यले सार्वजनिक स्वास्थ्यको संवेदनशील विषय मानेर ध्यान दिन ढिला गर्ने हो भने यो समस्याबाट हुने क्षति अझ भयावह हुने मानसिक रोगविज्ञहरुले चेतावनी दिइसकेका छन् । समस्या विकराल छ, तर रोकथाम र उपचारका लागि न दक्ष जनशक्ति छ न त उपयुक्त र पर्याप्त साधनस्रोतसहितको स्वास्थ्य केन्द्र नै छ ।

विज्ञहरुले त अहिलेको जनसंख्याको आधाभन्दा धेरै हिस्सामा कुनै न कुनै मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहेको दाबी गरेका छन् । मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहेकामध्येका झण्डै १८ प्रतिशतलाई त तत्कालै स्वास्थ्य केन्द्रमा निगरानीमै राखेर उपचार गनुपर्ने अवस्था छ र त्यसो गर्न ढिलाइ गरे, त्यो समूहले आफैंलाई सक्ने र अरुलाई पनि गम्भीर क्षति पुर्‍याउन सक्ने जोखिम तीब्र रुपमा बढिरहेको विज्ञहरुको भनाइ छ ।

गरिबी, बेरोजगारी, अभाव, महँगी, अस्थिरता, अस्वाभाविक देखासिकी, घरेलु हिंसा, चरम महत्वाकांक्षा र तिनै महत्वाकांंक्षा पूरा गर्न साधनस्रोत नहँुदा हरेकजसोमा छटपटी छ । छटपटीलाई अहिले विकसित भइरहेको डिजिटल स्क्रीनको सामाजिक सञ्जालले उकेरा लगाउने काम गरेको छ । छटपटी भएपछि तिनै सामाजिक सञ्जालको प्रयोग गरेर कसैमाथि खनिने, लाञ्छना लगाउने, गालीगलौज गर्ने, तथ्यहीन आरोप लगाउने, आक्रमणमै उत्रिने र तिनै सबै हर्कतबाट पनि पार नलागेपछि आफैंलाई सर्वनाश पार्दै आत्महत्या गर्नेसम्मका समस्या जोखिमका रुपमा बढिरहेको पाइएको छ ।

के हो मानसिक स्वास्थ्य समस्या ?

शारीरिक र मानसिक रुपमा तन्दुरुस्त मान्छेलाई मात्र स्वस्थ मान्छे मान्न सकिन्छ । त्यसैले मानिसलाई लाग्ने रोग वा स्वास्थ्य समस्या पनि दुई किसिमका हुन्छन्- शारीरिक र मानसिक । सामान्य अर्थमा भन्नुपर्दा प्रत्यक्ष रुपमा शरीरलाई असर गर्ने समस्याहरूलाई शारीरिक समस्या वा रोग भनिन्छ । जस्तैः उच्च रक्तचाप, मधुमेह, झाडापखाला, मोतियाविन्दु, मुटुको समस्या, हाडजोर्नीको समस्या आदि ।

विज्ञहरुका अनुसार मनलाई असर गर्ने समस्याहरूलाई मानसिक समस्या वा मानसिक रोग भनिन्छ । जस्तैः डिप्रेसन, एन्जाइटी (आत्तिने समस्या), लागुपदार्थ दुर्व्यसनी, पर्सनालिटी डिसअर्डर (व्यक्तित्व विकार), स्किजोफ्रेनिया आदि । मानसिक समस्या कडा र सामान्य गरी दुई किसिमका हुन्छन् । कडा किसिमको मानसिक समस्या जस्तै स्किजोफ्रेनिया, मेनिया, बाइपोलार डिसअर्डर आदि हुँदा बिरामीलाई आफू बिरामी छु भन्ने पनि चेतना हुँदैन ।

त्यसैगरी अलि सामान्य किसिमको मानसिक समस्या जस्तैः एन्जाइटी (मन आतिने समस्या), फोबिया (कुनै चिजदेखि डरलाग्ने समस्या), पीटीएसडी आदि हुँदा बिरामीलाई आफूमा समस्या छ भन्ने कुरा थाहा हुने मानसिक रोग विशेषज्ञ डा.वासुदेव कार्कीको भनाइ छ ।

लुम्बिनीमा प्रदेश जनसंख्याको झण्डै १८ प्रतिशतमा समस्या

लुम्बिनी प्रदेशको करिब ५६ लाख जनसंख्यामा झण्डै १८ प्रतिशतमा मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहेको बताइन्छ । तीमध्ये करिब ५ प्रतिशतलाई त तत्कालै स्वास्थ्य संस्थामा भर्ना गरेर उपचार गर्नैपर्ने अवस्था छ ।

तीन तहका सरकारी संयन्त्र र मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा काम गर्दै आएको संस्था (सीएमसी)ले हालै गरेको सर्वेक्षणमा यस्तो अवस्था पाइएको सर्वेक्षणमा खटिएका मानसिक रोग विशेषज्ञ डा.कार्कीले बताए ।

डा.कार्कीसहितको विशेषज्ञ र प्राविधिकहरुको टोलीले लुम्बिनी प्रदेशका सबै पालिकामा पुगेर मानसिक स्वास्थ्य समस्याका बारेमा अध्ययन गर्नुका साथै पालिकामा रहेका स्वास्थ्यकर्मीलाई फोकल पर्सनका रुपमा विशेष तालिम दिएको थियो ।

के छ उपचार, कति छन् विशेषज्ञ ?

मानसिक स्वास्थ्य समस्याको उपचार छ । औषधिद्वारा र परामर्श अर्थात् थेरापीका माध्यमबाट मानसिक स्वास्थ्य समस्याको उपचार गर्न सकिन्छ । बुटवलका विशेषज्ञ डा.मनोज ढुंगानाका अनुसार मानसिक स्वास्थ्यको समस्यालाई बेलैमा ध्यान दिएमा थेरापीकै माध्यमबाट निको गर्न सकिन्छ ।

मानसिक समस्याको उपचार गर्दा औषधिका साथै साइकोथेरापी (मनोचिकित्सा उपचार) लाई पनि अपनाइने डा.ढुंगानाको भनाइ छ । ‘साइको’ भनेको मन र ‘थीरापी’ भनेको उपचार भन्ने हुन्छ । अर्थात ‘साइकोथेरापी’को अर्थ मनको उपचार भन्ने हुन्छ । यस पद्धतिमा बिरामी र थेरापिस्टबीच बातचित भई उपचार गरिने भएकाले यसलाई ‘बातचित थेरापी’ पनि भनिन्छ ।

मानसिक स्वास्थ्य समस्या समुदायस्तरको भयावह स्थितिका रुपमा बढिरहे पनि त्यसको रोकथाम र उपचारका संयन्त्र भने निम्छरो अवस्थामा छ । जनसंख्याको ठूलो हिस्सामा मानसिक स्वास्थ्य समस्या रहे पनि मानसिक रोग विशेषज्ञ, मनोपरामर्शदाताहरु तथा पैरवीकर्ताको संख्या र उपचार केन्द्र भने एकदमै न्यून छन् । केही निजी क्षेत्रबाट खोलिएका अस्पताल तथा क्लिनिकहरुले मानसिक स्वास्थ्यसम्बन्धी सेवा दिँदै आएको अवस्था छ ।

मानसिक रोग विशेषज्ञका रुपमा आधिकारिक दर्ता भएका विज्ञहरुको संख्या मुलुकभर जम्मा २५० छ । त्यसमा पनि करिब ७८ जना अहिले देश बाहिर रहेका छन् । लुम्बिनी प्रदेशमा लुम्बिनी प्रादेशिक अस्पताल, राप्ती अस्पताल, भेरी अस्पताल, राप्ती स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान र प्यूठान जिल्ला अस्पतालमा मानसिक रोग विशेषज्ञमार्फत सेवा दिन सुरु भएको छ, तर यी संस्थामै दक्ष जनशक्ति न्यून छन् ।

लुम्बिनी प्रदेशमा मानसिक स्वास्थ्य सेवाका क्षेत्रमा तालिम लिएका जनशक्तिको संख्या (सरकारी तवरमा) ३७४ को हाराहारीमा छ । यीमध्ये मनो-परामर्शदाताको संख्या केबल १०० रहेको छ ।

पालिकास्तरमा रहेका केही स्वास्थ्यकर्मीसमेत गरी तालिम लिएर औषधि सिफारिस गर्नसक्ने अवस्थामा रहेका स्वास्थ्यकर्मीको संंख्या केबल २०० रहेको छ । स्वास्थ्य व्यवस्थापकका रुपमा केबल ७० जनाले काम गरिरहेका छन् । औषधिका लागि संघीय सरकारले प्रदेश सरकारलाई सशर्त अनुदानसमेत उपलब्ध गराउँदै आएको छ । अहिले मानसिक स्वास्थ्य समस्याको उपचारमा प्रयोग हुनेमध्येका १२ प्रकारका औषधिलाई सरकारले निःशुल्क गरेको छ ।

के गर्दैछ प्रदेश सरकार ?

अहिले स्वास्थ्य मन्त्रालयले जनस्वास्थ्यको गम्भीर समस्याका रुपमा रहेको मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रलाई सम्बोधन गर्नेगरी मानसिक स्वास्थ्य तथा मनो-सामाजिक रणनीतिक कार्ययोजनालाई अन्तिम रुप दिइरहेको स्वास्थ्यमन्त्री खेमबहाुर सारुको भनाइ छ ।

मस्यौदाको रुपमा रहेको कार्ययोजनालाई सरोकारवाला पक्षसँग छलफल गरेर टुंगोमा पुर्‍याइने र मन्त्रिपरिषद् बैठकबाट निर्णय गरेर कार्यान्वयनमा लगिने स्वास्थ्यमन्त्री सारु बताउँछन् । विशेषज्ञहरुसहित मानसिक स्वास्थ्यको क्षेत्रमा काम गर्दै आएको सीएमसी (सेन्टर फर मेन्टल हेल्थ, एन्ड काउन्सिलिङ नेपाल)को प्राविधिक सहयोग र सहकार्यमा कार्ययोजनालाई अन्तिम रुप दिने काम भइरहेको उनले बताए ।

मस्यौदामा सुझाव संकलन

लुम्बिनी प्रदेशमा मानसिक स्वास्थ्यको समस्या विकराल बन्दै गइरहेको सन्दर्भमा मानसिक स्वास्थ्य र मनो-सामाजिक सेवालाई जनस्तरमा पु¥याउन नीतिगत रुपमा सुधार गरेर अघि बढ्न थालिएको स्वास्थ्य सचिव डा.वासुदेव उपाध्यायले बताए । स्वास्थ्य मन्त्रालयले वरिष्ठ स्वास्थ्य शिक्षा प्रशासक नोदनारायण चौधरीको संयोजकत्वमा प्राविधिक टोली गठन गरेर परिचालन गरेको सचिव उपाध्यायले बताए ।

प्रदेश सरकारसँग संघीयस्तरमा रहेका विशेषज्ञहरु डा. वासुदेव कार्की, मनो-सामाजिकविद् पशुपति महत तथा सीएमसी नेपालका प्रादेशिक संयोजक हिमाल गैरेसहितको विज्ञहरुको टोलीले सहजीकरण र सहकार्य गरिरहेको छ ।