जब संस्थामाथि राजनीतिक नेतृत्वले हस्तक्षेप गरे, तब विदेशिए डा. हमाल

चालू अवस्थामा रहेका संस्थामाथि राजनीतिक नेतृत्वले हस्तक्षेप गर्दै जाँदा संस्थामात्रै हैन, व्यक्ति पनि पलायन हुने अवस्था आउँछ भन्ने कुराका दृष्टान्त हुन् डा. कृष्ण हमाल । हाल अस्ट्रेलियाको क्यानबेरामा बस्दै आएका हमाल सन् १९७९ मा उच्च शिक्षा हासिल गर्न र सन् १९९१ मा स्थायी बसोबास गर्न यहाँ आइपुगेका हुन् । उच्च शिक्षा अध्ययनका क्रममा कृषि अर्थशास्त्रमा अस्ट्रेलियाको युनिभर्सिटी अफ न्यू इङल्यान्डबाट स्नातकोत्तर गरेका हमाल नेपालमा रहुञ्जेल कृषि आयोजना सेवा केन्द्रमा कार्यरत थिए ।

विभिन्न दातृ संस्थाहरुको सहयोगमा सञ्चालित सो आयोजनाले देशैभरि एकीकृत विकास परियोजना लागू गर्दै थियो । राप्ती, सेती, महाकाली, गण्डकी, लुम्बिनीलगायतका ठाउँमा यूएसएड, विश्व बैंक, एसियाली विकास बैंक आदिको सहयोगमा ती परियोजना सञ्चालनमा आएका थिए । तत्कालीन अवस्थामा विश्व बैंकको नीति एकीकृत अवधारणामा आधारित विकास आयोजना सञ्चालनको थियो ।

तर जब बहुदल आयो, नेताहरुले कार्यकर्ता भर्ती केन्द्र बनाए । फलस्वरुप संस्था टाटपल्टने अवस्थामा पुग्यो । डा. हमालका अनुसार १५-१६ जनाले धानेको सेवा केन्द्रमा २०० भन्दा बढी कर्मचारीको भार थपिएपछि तिनलाई तलब खुवाउन सक्ने अवस्था भएन । ‘सो केन्द्रलाई सरकारले अनुदान दिने नीति थिएन । परिणामस्वरुप योग्य र सक्षम नेतृत्व पलायन हुनुपर्ने अवस्था आयो । हामी १५-१६ जनाले नै छोडेर हिँड्नुपर्ने बाध्यता आयो’, हमालले त्यतिवेलाको अवस्था स्मरण गर्छन् ।

अन्ततः कृषि मन्त्रालयले विभिन्न कारण देखाउँदै २०५८ सालमा सो संस्थालाई लिक्विडेसन (विघटन) ग¥यो । त्यसपछि सो कार्यालयको कार्यभार अन्य कृषिसम्बन्धी विभागहरूमा हस्तान्तरण गरियो । हमालका अनुसार उक्त कार्यालयले अपेक्षित परिणाम दिन नसक्नु, कार्य क्षमतामा कमी र योजनाहरू दोहोरोरिरहेको ठहर गर्दै लिक्विडेसन गरिएको भए पनि वास्तविकता कर्मचारी भर्ती केन्द्र बनाएपछि उनीलाई तलब खुवाउन नसक्नु नै हो ।

जतिवेला उनी अस्ट्रेलिया आए त्यतिवेला यहाँको जनसंख्या लगभग १.७२ करोड थियो । जबकि अहिले सन् २०२४ मा २.६० करोडको हाराहारीमा पुगेको छ । यसले देखाउँछ कि पछिल्ला तीन दशकमा अस्ट्रेलियाको जनसंख्या करिब ९० लाखले मात्र वृद्धि भएको छ । सानो जनसंख्या रहेको मुलुकमा नेपालीको संख्या त झनै कम थियो । नेपालीहरु एक ठाउँ जम्मा हुनु परेमा सिड्नी र क्यानबेराको बिचमा पिकनिक गर्ने र भेटघाट गर्ने गरिन्थ्यो । त्यसो गर्दा ३० देखि ४० जनासम्म जम्मा हुन सकिन्थ्यो ।

भनिन्छ, अस्ट्रेलियामा तीन प्रकारका नागरिक छन् । पहिलो- तिनै कैदीका छोराछोरी हुन्, जसले यो देश बनाएकोमा गर्व गर्छन् । दोस्रो- त्यतिवेलै आएका ब्रिटिस गोरेहरु र तेस्रो- त्यसपछि आउने ब्रिटिस तथा अन्य नागरिहरु ।

क्यानडाबाट उहाँ आउनु अर्को संयोग यो थियो कि अस्ट्रेलियालाई सक्षम जनशक्ति चाहिएको थियो । उनीहरु भरसक ब्रिटिसहरु अर्थात् गोरेहरु नै ल्याउन चाहन्थे, तर ब्रिटिस अमेरिकनहरुका लागि यो देश आकर्षक थिएन । कसै गरे पनि ब्रिटिसहरु नआएपछि एसियनहरु खोज्ने अवस्थामा पुगे र क्यानडातिर जनशक्ति खोज्न लागे । हो, त्यसैवेला प्राकृतिक स्रोत विकास अर्थशास्त्रमा पीएचडी गरिरहेका हमाल अन्तर्वार्तामा सहभागी भए र उनले आफैंलाई स्नातकोत्तर अध्यापन गराएका एक जना प्रोफेसरको हवाला दिए ।

अन्ततः उनले सोझै पीआर पाए । हमाल भन्छन्, ‘नेपालको अवस्था गोलमाल थियो । काम गर्ने वातावरण थिएन । राजनीतिले काम गर्ने संस्था दिनहुँ घाटामा जाँदै थियो । आखिर अस्ट्रेलियासँग सम्बन्ध गाँसिएकै थियो । त्यसैले केही वर्ष जहाँ भए पनि काम गरेर पैसा कमाउनुप¥यो भनेर यहाँ आएको हुँ । पछि परिवार, बालबच्चाका कारण यतै स्थायी बसोबास गरें ।’

उनी यहाँ आउनासाथ कृषि तथा स्रोत अर्थशास्त्र विभाग (ब्युरो अफ एग्रिकल्चर एण्ड रिसोर्स इकोनोमिक्स) मा ४ वर्ष, पर्यटन अनुसन्धान विभाग (ब्युरो अफ टुरिजम रिसर्च) मा दुई वर्ष र त्यसपछि यातायात तथा क्षेत्रीय अर्थशास्त्र विभाग (ब्युरो अफ ट्रान्सपोर्ट एण्ड रिजनल इकोनोमिक्स) मा २० वर्ष सेवा गरे ।

पछिल्लो सेवा गरेको संस्था यहाँका लागि महत्वपूर्ण एवं उच्चस्तरीय मानिन्छ । किनकि यसैले यातायातसम्बन्धी सम्पूर्ण निर्णय गर्नुका साथै तिनको प्रभावकारिताका बारेमा अध्ययन विश्लेषण गरी सरकारलाई अन्तिम सुझाव दिने गर्छ ।

जस्तो कि ब्रिसवेन-सिड्नी-क्यानबेरा-मेलबर्नको रेल मार्गबारे २० वर्षदेखि अध्ययन भइरहेको छ, तर सरकार निर्णयमा पुग्न सकेको छैन । खासगरी लागतअनुरुपको लाभलाई विश्लेषण गर्दा उपयुक्त नदेखिएकोले निर्णय हुन सकिरहेको छैन ।

यसबाट थाहा हुन्छ कि एउटा परियोजनाका लागि कति गहिरो अध्ययन हुन्छ ।

आर्थिक नीतिलाई कृषि, पर्यटन र यातायातका दृष्टिले कसरी उपयोगी गराउन सकिन्छ भनेर सरकारको नीति निर्माण तथा कार्यान्वयन तहमा योगदान पुर्‍याएका हमाललाई मैले सोधेको थिएँ, ‘अस्ट्रेलियाको प्रमुख स्रोत के हो ?

यहाँको प्रमुख स्रोत खानी, कर र कृषि तथा पशुपालन हो । खानी पत्ता लाग्नुको कारण पनि वडो रोचक छ । सन् १८औं शताब्दीको अन्त्यतिर ब्रिटिस साम्राज्यको उपनिवेशको रूपमा स्थापित अस्ट्रेलियाका टापुहरुलाई ब्रिटिसहरुले कैदी राख्ने ठाउँ बनाएका थिए । अर्थात् अपराधका कारण सजाय भोगिरहेका कैदीहरूलाई यहाँका विभिन्न भागहरूमा पठाउने गरिन्थ्यो । यसको कारण थियो- ब्रिटेनका जेलहरूमा अत्यधिक भीडको समस्या थियो ।

त्यस क्रममा अस्ट्रेलियाको न्यू साउथ वेल्स क्षेत्रको सिडनी बन्दरगाहमा सन् १७८८ मा पहिलो अंग्रेजी जलयान ह्यचेसन पुगेको थियो र त्यसै समयमा पहिलो पटक ७०० कैदीलाई पठाइएको थियो । यो क्रम १८५० को दशकसम्म कायमै थियो । सन् १८३० देखि १८७७ सम्म तास्मानियामा सबैभन्दा प्रसिद्ध जेल पोर्ट आर्थर थियो । जुन पर्यटकीय केन्द्र बनेको छ अहिले ।

कुनै पनि खेती मनलाग्दी गर्न पाइँदैन । सरकारले जहाँ जे हुन्छ, त्यही गर्न भनेको हुन्छ । तदनुसार गरेपछि प्रायः नोक्सान हुँदैन र कथं प्रतिकूल मौसमका कारण समस्या भयो भने सरकारले क्षतिपूर्ति दिन्छ । त्यसैले कृषिमा ढुक्कसँग लगानी गर्दा हुन्छ ।

पोर्ट आर्थर जेल अत्यन्तै कडाइका साथ सञ्चालन हुने कारागारको रुपमा चिनिन्छ । जहाँ कैदीहरूलाई कठोर काममा लगाउने र यातना दिने गरिन्थ्यो । यो यस अर्थमा पनि ऐतिहासिक मानिन्छ कि यसलाई युनेस्कोले विश्व सम्पदा सूचीमा समावेश गरेको छ ।

यही पोर्ट आर्थर जेलका कैदीहरूले अस्ट्रेलियामा सुन खानी पत्ता लगाएका थिए । १८३० को दशकमा कैदीहरूले पेट पाल्न तास्मानियाका विभिन्न क्षेत्रहरूमा खानी खन्ने काम गर्दै जाँदा द माउन्ट रसेल क्षेत्रमा सुनको खानी पत्ता लगाएका थिए ।

यो सुन खानी फेला परेपछि पोर्ट आर्थर जेलका कैदीहरूलाई खानीमा काम गर्न पठाइएको थियो । यो कुराले अस्ट्रेलियालाई सुनको हर्षपूर्ण युगको आरम्भ गरायो ।

डा. हमालका अनुसार सुन खानी उत्खनन्का लागि उनीहरुले चिनियाँलाई बोलाए । तिनै चिनियाँहरु अहिले पनि यहाँका खास खास धनीमानी मान्छेमा गनिन्छन् । सुन खानी भेटिएपछि ब्रिटिसहरु पनि यहाँ आएर बस्न थाले ।

भनिन्छ, अस्ट्रेलियामा तीन प्रकारका नागरिक छन् । पहिलो- तिनै कैदीका छोराछोरी हुन्, जसले यो देश बनाएकोमा गर्व गर्छन् । दोस्रो- त्यतिवेलै आएका ब्रिटिस गोरेहरु र तेस्रो- त्यसपछि आउने ब्रिटिस तथा अन्य नागरिहरु । हमाल भन्छन्, ‘छुवाछूत यहाँ कतिसम्म छ भने पुराना गोरेले नयाँसँग वैवाहिक सम्बन्ध पनि कायम गर्दैनन् ।’

अस्ट्रेलिया विश्वको प्र्रमुख खनिज उत्पादक देशमा पर्छ । यो विश्वको प्रमुख कोइला उत्पादक देशमा पर्छ । जहाँ मुख्यतः कालो र खैरो कोइला पाइन्छ । अस्ट्रेलिया सुनको पनि ठूलो उत्पादक मुलुकका साथै विश्वको प्रमुख लोहा उत्पादक र अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा अत्यधिक निर्यात गर्ने देश हो ।

अस्ट्रेलियामा सिलिकनको ठूलो भण्डार छ । कपर, निकेल तथा जिंकको पनि प्रमुख उत्पादक हो । खैरो-चाँदी जस्तो देखिने निकेल कठोर, लचिलो र उच्च तापक्रम सहने क्षमतायुक्त धातु हो । विमानका इन्जिन, टर्बाइन र अन्तरिक्ष उपकरणहरूमा यसको प्रयोग हुन्छ । त्यस्तै आलुमिनियम निर्माण हुने बक्साइट खानी यहाँ छन् । डायमन्ड, प्राकृतिक ग्याँस र तेल, लिथियम आदिको उत्पादन पनि यहाँको प्रमुख स्रोत हो ।

यसबाहेक कृषि उत्पादन र कर यहाँको स्रोत हो । यसले दूध, मासु, गहुँ, चिनीलगायत सम्पूर्ण खाद्यान्न, फलफूल यति उत्पादन गर्छ कि ८० प्रतिशत उत्पादन निर्यातमात्र गर्छ ।

नेपालबाट आजभोलि धेरै मान्छे अस्ट्रेलिया आउने गर्छन् । उनीहरुलाई उनको एउटै सल्लाह छ- यहाँ पैसा फल्दैन । कठोर मेहनत गर्नुपर्छ भन्ने कुरालाई सम्झनुपर्‍यो । अर्को कुरा घरेलु हिंसालाई यहाँ ठूलो अपराध मानिन्छ । त्यसैले त्यसप्रति पटक्कै लापरबाही गर्नुभएन ।

करको कुरा बडो रोचक छ । डा. हमालका दुइटा घरको भाडा २५ हजार डलर प्राप्त हुन्छ भने त्यसको १२ हजार डलर कर तिर्नुपर्छ । यो मालपोतवापतको रकम हैन । मालपोत तीन वटा घरको ५ हजार डलर तिर्दारहेछन् उनी । सरकारको वडो स्पष्ट जवाफ हुन्छ- घरघरमा सडक पुर्‍याउनुपर्छ, बिरामी हुँदा उपचार गर्नुपर्छ, वृद्ध अशक्त हुँदा पालनपोषण गर्नुपर्छ भने कर नलिएर के गर्ने ?

हुन पनि दैनिक खर्चका लागि र यात्राका लागि बाहेक अन्य कामका लागि पैसा चाहिँदैन । मेडिकेयरले स्वास्थ्योपचारमा लाग्ने खर्च व्यहोर्छ भने विभिन्न अवस्थामा वृद्व भत्ता, बेरोजगारी भत्ता, सुत्केरी भत्ता, एकल महिला भत्ता इत्यादि र जनसंख्या कम हुन लाग्दा बच्चा जन्माउने भत्ता पनि विगतमा एक बच्चाको ५ हजार डलरसम्म दिएको रहेछ । हाल पनि सुत्केरीलाई ६ महिनासम्म तलबी बिदा दिने प्रावधान छ ।

कृषिबाट कसरी फाइदा हुन्छ ?

कृषिका ठूल्ठूला फर्महरु छन् दुईचार सय बिघा वा सोभन्दा बढीका । खेतीपातीका लागि सरकारले पानी, मल, बीउमा पर्याप्त अनुदान दिन्छ एकातिर भने अर्कोतिर काम गर्ने जनशक्ति धेरै चाहिँदैन । झार उखेल्ने, बीउ छर्ने, पानी हाल्ने, खेती स्याहार्ने सबै काम एउटा कोठाबाट एकदुई व्यक्तिले मेसिनबाट गर्न सक्छन् । कुन कुन समयमा पानी हाल्ने हो भनेर समय कम्प्युटरले तोकिदिएपछि आफैं पानी हालिन्छ । झार उखेल्न मान्छे खेतबारीमा जानै पर्दैन । ड्रोनबाटै सबै काम हुन्छन् ।

कुनै पनि खेती मनलाग्दी गर्न पाइँदैन । सरकारले जहाँ जे हुन्छ, त्यही गर्न भनेको हुन्छ । तदनुसार गरेपछि प्रायः नोक्सान हुँदैन र कथं प्रतिकूल मौसमका कारण समस्या भयो भने सरकारले क्षतिपूर्ति दिन्छ । त्यसैले कृषिमा ढुक्कसँग लगानी गर्दा हुन्छ । यसो गर्दा कृषि कर्म गर्नेले पर्याप्त नाफा कमाउन सक्छन् । यद्यपि केही व्यापारिक कम्पनीले भाउमा समस्या भने पार्ने गर्छन् ।

नेपालबाट आजभोलि धेरै मान्छे अस्ट्रेलिया आउने गर्छन् । उनीहरुलाई उनको एउटै सल्लाह छ- यहाँ पैसा फल्दैन । कठोर मेहनत गर्नुपर्छ भन्ने कुरालाई सम्झनुपर्‍यो । अर्को कुरा घरेलु हिंसालाई यहाँ ठूलो अपराध मानिन्छ । त्यसैले त्यसप्रति पटक्कै लापरबाही गर्नुभएन ।

डा. हमाल अस्ट्रेलियाको सबैभन्दा पुरानो संस्थामध्ये एक अस्ट्रेलिया नेपाल फ्रेन्डसीप सोसाइटी (एएनएफएस)को अध्यक्षमा ९ वर्ष, पछिल्लो वर्ष फेडरेसन अफ नेप्लिज कम्युनिटी एसोसियसन अफ अस्ट्रेलिया (फेन्का) को अध्यक्ष र हाल संरक्षक परिषद्को अध्यक्षका रुपमा निरन्तर सेवा गरिरहेका छन् । यो संस्था उनी यहाँ आउनुभन्दा पहिल्यै अस्ट्रेलियन नागरिक मिक्की वेदरअलले जन्माएका थिए, जसले नेपालमा गएर इन्जिनियरिङ काम गरेका थिए । उनी झर्रा नेपाली भाषा बोल्न सक्थे । उनलाई लागेछ कि यहाँ आउने थोरै नेपाली संगत नपाएर मानसिक चिन्तामा हुँदा रहेछन् ।

उक्त संस्थामा धेरै अस्ट्रेलियन र थारै नेपाली थिए पहिला । नेपालबाट आउनेलाई घरमै लगेर खाना खुवाउने, रमाइलो महसुस गराउने जस्ता काम गर्दा रहेछन् मिक्की वेदरअल र डा. हमालले पनि । ‘तर अहिले त्यस्तो वातावरण छैन । नेपालीहरु पनि त्यति बोल्न चाहँदैनन् । शुरुशुरुमा त मैले आफैं सोधेर परिचय लिने गर्थें’, हमाल भन्छन् ।