७७ वटै जिल्ला उच्च स्रोतयुक्त, तैपनि किन बनेन नेपाल ?

नेपालमा दयाराम सिंखडा शैक्षिक क्षेत्रको परिचित नाम हो । उनले लेखेका गणित विषयका पुस्तक अधिकांश विद्यार्थीका लागि रुचिकर लाग्छन् । यसको कारण उनको सरल तरिकाले बुझाउन सक्ने कला नै हो । हरेक विषयलाई कविता, कथा वा आकर्षक हुने कुनै तरिका प्रयोग गरेर बुझाउने उनको शैली मौलिक छ ।

यही शैलीले उनलाई अस्ट्रेलियामा पनि शिक्षण पेशामै जमाएको छ । नेपालमा आदर्श बहुमुखी क्याम्पससहित विभिन्न स्कूलमा १० वर्ष अध्यापन गरेका सिंखडा नयाँ नयाँ खोज र अनुसन्धानमा रुचि राख्छन् । यद्यपि उनको भनाइ छ, ‘अब कसैले कुनै कुरा जानेको छु भनेर घमण्ड गर्नुपर्दैन । मात्र प्रस्तुति कलामा निपुर्ण र नवीनता भए पुग्छ ।’

गणित, जनसंख्या र विज्ञानका शिक्षक सिंखडा काठमाडौंस्थित ग्रामीण आदर्श बहुमुखी क्याम्पसका सहायक क्याम्पस प्रमुख तथा मानसिङ धर्म माध्यमिक विद्यालयका शिक्षक थिए । बोर्डिङ स्कूलका लागि गणित विषयका पुस्तक लेखकको परिचय बनाएका उनी हाल अस्ट्रेलियास्थित सिड्नीमा प्राध्यापन पेशामै रमाएका छन् । १४ वर्षअघि यहाँ आएका उनले अस्ट्रेलियन, चाइनिज र नेपालीले चलाएका आधा दर्जन कलेजमा शिक्षण अनुभव लिएका छन् । नेपालमा गणितका शिक्षक उनी अहिले व्यवस्थापन र नेतृत्व विषयको शिक्षकमा रुपान्तरण भएका छन् ।

यस क्रममा उनले अस्ट्रेलाइजेशन इन्टरनेशनल एकेडेमी, ग्लोबल कलेज, हार्बरसाइड इन्टरनेशनल एकेडेमी, अस्ट्रेलियन एकेडेमी अफ हस्पिटालिटी एन्ड म्यानेजमेन्ट, वेलोसिटी कलेज, सिड्नी मेट्रोपोलिटन इन्टरनेशनल कलेज आदिमा अध्यापन गरिसकेका छन् । नेपालमा विज्ञानमा स्नातक हुँदै उनले जनसंख्या विषयबाट स्नातकोत्तर उपाधि लिएका थिए ।

जब उनी अस्ट्रेलिया आए, पुनः व्यवस्थापन र लेखामा स्नातकोत्तर गरे । अनुसन्धानमा विशेष रुचि राख्ने उनको स्वभाव नै छ । अहिले पनि उनले समग्र रुपले मानव स्वास्थ्य र कल्याण, नवप्रवर्तन र उद्यमशीलता, कला, संस्कृति र साहित्य, नेतृत्व र समृद्धि, प्राविधिक र व्यवसायिक शिक्षामा निरन्तर अनुसन्धान गरिरहेका छन् ।

नेपाल किन बनेन भनेर देशभित्र जति चिन्ता र चासो भइरहेको हुन्छ, त्योभन्दा कम चिन्ता र चासो विदेशमा पनि हुँदैन । अर्थात् विदेशमा रहनेले पनि नेपाल कसरी बन्नसक्छ भनेर चिन्तन गरिरहेकै हुन्छन् । हो, कतिपय व्यक्ति छन्, जसले गालीबाहेक अरु केही जान्दैनन् ।

नेपाल किन बनेन भनेर देशभित्र जति चिन्ता र चासो भइरहेको हुन्छ, त्योभन्दा कम चिन्ता र चासो विदेशमा पनि हुँदैन । अर्थात् विदेशमा रहनेले पनि नेपाल कसरी बन्नसक्छ भनेर चिन्तन गरिरहेकै हुन्छन् । हो, कतिपय व्यक्ति छन्, जसले गालीबाहेक अरु केही जान्दैनन् । अस्ट्रेलियाको सिड्नीमा शैक्षिक कर्ममा रमाइरहेका सिंखडा एक जना त्यस्तै चिन्तन गर्ने व्यक्तिमा पर्छन् । उनले नेपालका ७७ वटै जिल्लामा कहाँ के गरेर समृद्वि प्राप्त गर्न सकिन्छ भनेर एकसरो अध्ययन गरेका छन् । त्यसैले त उनी भन्छन्- ‘१० लाखलाई रोजगारी दिने कुरा कुनै ठूलो विषय हैन ।’

जसरी अस्ट्रेलियाले विविधतामा गर्व गर्छ, त्यसरी नै हामीले पनि आफ्नो सन्दर्भलाई बुझ्न जरुरी छ । सिंखडा भन्छन्, ‘रोजगारी सिर्जना गर्न हाम्रो सन्दर्भ, हामीसँग रहेको स्रोत र प्रतिबद्धतालाई चिन्न सक्नुपर्छ ।’ यसलाई उनले यसरी स्पष्ट गर्छन्ः

3C अर्थात् Context, Content, Commitment ।

कालीगण्डकीको शालिग्रामलाई हामीले प्रयोग गर्न नजानेर आम्दानी गर्न सकिएको छैन । भारतबाट ल्याएको गंगाजल बजारमा बिक्री हुन्छ, तर शालिग्राम पानीमा डुबाएर पानीको ब्रान्डिङ गर्दै पिउनयोग्य पानी बेच्न हामीले जानेनौं । त्यसो गर्दा हाम्रो पानी निर्यात हुनसक्थ्यो । शालिग्राम पूजा गरेर राख्नेमात्र हैन, त्यसलाई डुबाएर पानी खाने हो । शालिग्राम डुबाएको पानी पिउँदा शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढ्ने बताइन्छ । संसारका धेरै देशमा नेपाली विभिन्न ओहोदामा पुगेका छन् । स्वास्थ्य क्षेत्रमा पनि उल्लेख्य रहेका छन् । उनीहरुमार्फत पनि यस्ता स्रोतको ब्रान्डिङ गर्न सकिन्छ ।

धार्मिक रुपले शालिग्रामको आफ्नो महत्व होला, तर म विज्ञानको विद्यार्थी भएकाले यसबाट मानसिक र शारीरिक लाभ प्रदान गर्नसक्ने कुरा प्रमाणित भइसकेको छ । यसले पानीलाई शुद्ध र सकारात्मक ऊर्जा प्रदान गर्छ । यसको कारण यो हो कि शालिग्राम जैविक र खनिज गुणहरूले युक्त मानिन्छ । यसैले अन्यत्र नभएका कैयौं वस्तु छन्, जसको व्यापार गरेर नाफा कमाउन सकिन्छ ।

उनको चिन्ता छ- नेपालको आवश्यकता र वातावरण पहिचान गरी उत्पादन वा व्यवसायमा ध्यान दिनेतर्फ हामीकहाँ छलफल नै भएन । हरेक जिल्लालाई फरक फरक तरिकाले चिनाउन र तदनुसारको उत्पादन गरेर नेपालको आवश्यकता पूरा गर्नेमात्र हैन, निर्यात गर्ने वातावरण बनाएर रोजगारी सृजना गर्दै मनग्गे आम्दानी गर्न सकिन्छ ।

भारतबाट ल्याएको गंगाजल बजारमा बिक्री हुन्छ, तर शालिग्राम पानीमा डुबाएर पानीको ब्रान्डिङ गर्दै पिउनयोग्य पानी बेच्न हामीले जानेनौं । त्यसो गर्दा हाम्रो पानी निर्यात हुनसक्थ्यो । शालिग्राम पूजा गरेर राख्नेमात्र हैन, त्यसलाई डुबाएर पानी खाने हो । शालिग्राम डुबाएको पानी पिउँदा शरीरको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमता बढ्ने बताइन्छ ।

मोबाइलमा आफ्नो अध्ययनको संक्षिप्त सार देखाउँदै उनी भन्छन्- ‘इलाम र अर्घाखाँचीमा चिया, ताप्लेजुङ, तेह्रथुममा अलैंची, गुल्मी, पाल्पा र रसुवामा कफी, म्याग्दी र संखुवासभामा रुद्राक्ष उत्पादन तथा लालीगुराँसको खेतीबाट चिया बनाउने, दोलखा र नुवाकोटमा किवी, चितवन र नवलपरासीमा केरा, कुलेखानी, बेगनास ताल र त्रिशूलीमा माछा, बझाङ र बाजुरामा अखरोट, गोर्खा र लमजुङमा रिठा र जैतुन, धनकुटा र सिन्धुपाल्चोकमा एभोकाडो, बजाङ, मुगु र हुम्लामा जैतुन, धादिङमा चिउरी खेतीलाई व्यवसायिक तरिकाले उत्पादन गर्नुपर्छ ।

बाँदर लाग्ने पहाडी जिल्लामा पिँडालु, सखरखण्ड, कागतीको खेती गर्न सकिन्छ । सल्यान-सिन्धुली-भोजपुरमा सल्लोबाट खोटो उत्पादन गर्न सकिन्छ । त्यस्तै काभ्रेपलाञ्चोक र गोरखामा च्याउ, गोरखा, धादिङ र डोटीमा अमला, डोल्पा, हुम्ला र मुगुमा यार्सागुम्बा, चारकोसे झाडी, कपिलवस्तु, बर्दिया, बाँके र कञ्चनपुरमा साल, दाङ र कपिलवस्तुमा ड्रागन खेती गर्न सकिन्छ । मकवानपुरको चित्लाङ र काभ्रेपलाञ्चोकमा आलु, तनहुँ, लमजुङ र सल्यानमा बाख्रा, अछाम, सुनसरी र कैलालीमा गाई, जनकपुर, रौतहट र चितवनमा भैंसीपालन तथा आँप खेती, पाल्पा र संखुवासभा तेजपत्ता, जुम्ला, मनाङ र मुस्ताङमा स्याउ, सोलुखुम्बु, मनाङ र रसुवामा चौंरी गाई पालेर छुर्पी उत्पादन, नुवाकोट, धादिङ र गोरखामा पिँडालु, तराई क्षेत्रमा चामल र गहुँ, पहाडी क्षेत्रमा बाजरा, हिमालयन क्षेत्रमा कोदो र फापरलगायतको खेती गरेर मनग्गे फाइदा लिन सकिन्छ ।’

त्यस्तै नवलपरासी, धादिङ र उदयपुर कुखुरापालन, रुकुम र रोल्पामा गाँजा तथा उदयपुर र सुनसरीमा न्युरो खेती पनि गर्न सकिन्छ । उनी भन्छन्- ‘औषधिजन्य खाद्य र जडिबुटीमा जोड दिने हो भने त्यसबाट आम्दानी ज्यादा हुनसक्छ ।’

माथि उल्लेखित विषयलाई थप अध्ययन गराएर नवीनतम धारणा वा योजना बनाउन पनि सकिन्छ । मुख्य कुरा प्रतिबद्धता हो । हुन पनि क्यानडामा रहेका खाद्य वैज्ञानिक नारायण घिमिरेले बारम्बार लेख्ने गर्छन् कि- ‘सजिलै उम्रने र हुर्कने आयुर्वेदिक, मेडिसिनल, सेनिटरी क्लिनर, एरोमेटिक फुड, फुड सप्लिमेन्ट र अन्य एस्सेसरिज बायोप्रडक्टको सम्भावना बोकेका वनस्पति र जीवाणुहरूको भ्यालु पहिचान, प्रशोधन र व्यवसायीकरणमार्फत राष्ट्रलाई धनी बनाउन सक्ने अवसरको स्वर्ण धर्ती हो नेपाल ।’

उनले नेपाललाई भविष्यको मेडिसिनल (औषधिजन्य वनस्पति) र एरोमेटिक (राम्रो सुगन्ध आउने फूल, तेल वा मसला)को पकेट क्षेत्र मानेका छन् । उनको विचारमा सरकारको उचित सहयोग र ध्यान पुग्ने हो भने पाँचसात वर्षभित्रै नेपालको हालको प्रशोधित ७५५ कृषि जडिबुटी, आयुर्वेद र खाद्यपदार्थ आयात प्रतिस्थापन गर्न सकिन्छ । नेपालमा पाइने लेउ, झ्याउ र किरालगायत हर्बलको स्वर्ण बजार चीन हो । उत्पादित वस्तु बिक्री नभएका गुनासाका सन्दर्भमा सिंखडाको भनाइ छ- हामीले फरक तरिकाले बजारीकरण गर्नुपर्‍यो । संसारभरि मधुमेहको समस्या छ भने हामीले उनीहरुलाई पिँडालु र सखरखण्डको महत्व बुझाउनु पर्‍यो र प्रशोधित वस्तु पठाउने वातावरण बनाउनु पर्‍यो । यस्ता धेरै सम्भावनायुक्त विषयमा उनले मसिनो अध्ययन गरेका छन् ।

यहाँ व्यवसायिक शिक्षालाई उच्च प्राथमिकता दिइन्छ । जुन शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई विशेषतः व्यवहारिक सीप र दक्षता प्रदान गर्छन् र उनीहरुलाई रोजगारीका लागि योग्य बनाउँछन् । यस्ता कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्न प्राविधिक शिक्षण संस्थाहरु, तालिम प्रदायक संस्थाहरु र केही कलेजहरू हुन्छन् ।

दयारामको विचारमा नेपाललाई २० वर्षभित्र मलेसिया र थाइल्यान्डको स्तरमा सहजै लैजान सकिन्छ । उनले माथि भने जस्तै १० लाख रोजगारी सृजना गर्न व्यवसायिक शिक्षा र तालिमलाई भने सही तरिकाले लैजान सक्नुपर्छ । ‘मेरो पृष्ठभूमि शैक्षिक हुनुका साथै यहाँ पनि सोही पेशामा संलग्न भएकोले म यति भन्नसक्छु कि हाम्रो पठनपाठनको पद्धति गलत छ र यसलाई सुधार गर्नुपर्नेछ’, उनले भने ।

अस्ट्रेलियामा शिक्षा

अस्ट्रेलियाको शिक्षा प्रणाली हेर्दा सम्पूर्ण रुपले व्यवसायिक छ । यहाँ हाइस्कुलको शिक्षा प्राप्त गरेपछि ८० प्रतिशत रोजगारीमा जान्छन् र जानुपर्छ । सामान्यतः उच्च शिक्षा अध्ययन गर्नेको संख्या २० प्रतिशतभन्दा बढी हुँदैन । यहाँ व्यवसायिक शिक्षालाई उच्च प्राथमिकता दिइन्छ । जुन शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई विशेषतः व्यवहारिक सीप र दक्षता प्रदान गर्छन् र उनीहरुलाई रोजगारीका लागि योग्य बनाउँछन् । यस्ता कार्यक्रमहरु सञ्चालन गर्न प्राविधिक शिक्षण संस्थाहरु, तालिम प्रदायक संस्थाहरु र केही कलेजहरू हुन्छन् । सिंखडाको अनुमानमा यस्ता सीपमूलक तालिम दिन अस्ट्रेलियामा ४ हजार ३०० भन्दा बढी व्यवसायिक संस्थाहरू छन् ।

ती संस्थाहरुले आधारभूतदेखि उन्नतस्तरका सीप विकास, विशेष क्षेत्रमा गहन ज्ञान र सीप विकास तथा काम गर्दा सिकाइ प्रक्रियामा आधारित व्यवसायिक तालिम दिने गर्छन् । जसलाई सर्टिफिकेट, डिप्लोमा र एड्भान्स डिप्लोमा भनिन्छ । यस्ता तालिमहरु उद्योगको मागअनुसार डिजाइन गरिएको हुन्छ । जसले गर्दा विद्यार्थीहरू तुरुन्त रोजगारीका लागि योग्य हुन्छन् । अझ महत्वपूर्ण कुरा त यो छ कि यसरी तालिम प्राप्त ८० प्रतिशत जनशक्ति सम्पूर्ण रुपले खपत हुन्छन् ।

‘व्यवसायिक परीक्षा उत्तीर्ण गरेपछि ६ महिनाभित्र उनीहरु काममा लाग्नुपर्छ । अन्यथा शिक्षकलाई कारबाही हुन्छ’, सिंखडाले भने । आगामी वर्ष अस्ट्रेलियामा ६ लाख विद्यार्थीले १२ कक्षा उत्तीर्ण गर्दैछन्, जसमध्ये ८० प्रतिशतलाई राज्यले रोजगारी दिनैपर्छ । यतिले पनि जनशक्ति आपूर्ति भएन भने अन्य मुलुकबाट विद्यार्थीको नाममा योग्यतम जनशक्ति ल्याउने गरिन्छ ।

कतिपय उच्च शिक्षा प्राप्त र अत्यधिक माग हुने सीप र पेशा भएका व्यक्तिका लागि अस्ट्रेलियाले सोझै स्थायी बसोवास (पीआर) दिएर पनि ल्याउने गर्छ । खासगरी नर्स, मेडिकल विशेषज्ञ, स्वास्थ्य व्यवस्थापक, सिभिल, मेकानिकल र इलेक्ट्रिकल इञ्जिनियर, प्रारम्भिक तहका शिक्षक र विद्यालयका प्राचार्य हुन योग्य व्यक्ति, सूचना प्रविधिअन्तर्गत सफ्टवेयर विकासकर्ता, सिस्टम विश्लेषक तथा वित्त क्षेत्रका विज्ञ, व्यवस्थापक र परियोजना व्यवस्थापकलाई त्यस्तो सुविधा दिइन्छ । यसो गर्दा उमेर, शिक्षा, अनुभव र भाषालाई करिब समान प्रकारले महत्व दिइन्छ । सिंखडाको विचारमा नेपाललाई एक समृद्ध राष्ट्र बनाउन शैक्षिक र स्वास्थ्य प्रणालीमा आमूल सुधार आवश्यक छ ।