फेसबुक लाइभमा ‘घण्टी मित्र’- रविलाई साथ, सूचनामा आफ्नै हात

काठमाडौं । ‘नमस्कार, फेसबुक लाइभमा यहाँहरूलाई स्वागत छ। सदा झैं आज पनि केही अपडेट लिएर आएको छु …’

सहकारीको बचत अपचलनको कसुरमा राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका सभापति रवि लामिछाने कात्तिक २ गते पक्राउ परेयता हरेक दिनजसो फेसबुक लाइभमा आएर दर्शकलाई यसै गरी स्वागत गर्छन् प्रमोद न्यौपाने ।

प्रमोद न्यौपाने, पूर्व टेलिभिजन प्रस्तोता । जसले एभिन्यूज टेलिभिजनको ‘खबरभित्रको खबर’, न्यूज-२४ को ‘पावरन्यूज’ र ‘डिवेट’ कार्यक्रम सञ्चालन गर्थे ।

राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टीका सहकोषाध्यक्ष दीपक बोहराको फेसबुकमार्फत् न्यौपाने लाइभमा आउँछन् । र, लाइभ खिच्दिन्छन् उनै बोहरा ।

विगतमा गोर्खा मिडिया नेटवर्क प्रालिको प्रबन्ध निर्देशक रहेका कारण यतिबेला लामिछाने सहकारी ठगी, संगठित उपराध र सम्पत्ति शुद्धीकरणको मुद्दा खेपिरहेका छन् । न्यौपाने र बोहरा त्यही गोर्खा मिडियाले सञ्चालन गरेको ग्यालेक्सी टीभीका सम्पादक र समाचार संयोजक थिए ।

रविसँग न्यूज-२४, ग्यालेक्सी हुँदै राजनीतिमा पनि सँगै रहेका न्यौपाने र बोहरा रविले अहिले भोगिरहेको कठिन समयमा पनि निरन्तर सँगै छन् । कात्तिक २ गते पक्राउ परेयता कास्कीसहित जहाँ-जहाँ लामिछानेलाई लगिएको छ त्यहाँ नै पुगेर उनीहरू रविबारेका सूचना फेसकुबमार्फत नियमित सार्वजनिक गर्छन् ।

‘रविबारे चौतर्फी चासो छ । तर, सबै विवरण सञ्चार माध्यममा आउँदैनन् । आएका जति पनि सन्तुलित हुँदैनन् । अधिकांशले त गलत तथ्य र काल्पनिक कथा जोडेर समाचार बनाउँछन् । त्यसलाई चिर्दै आम नागरिकलाई उनीबारेको सूचना दिन नियमित फेसबुक लाइभ गर्ने गरेका हौं’, रास्वपाका सहकोषाध्यक्ष बोहरा भन्छन् ।

न्यौपाने र बोहराले अनुसन्धानका लागि भन्दै रविलाई पुर्‍याइएको रूपन्देही, काठमाडौं, चितवन र पर्साबाट पनि निरन्तर अपडेट दिइरहे । रविका महत्वपूर्ण सन्देश पनि उनीहरू नै सार्वजनिक गर्छन् ।

हिरासतमा रहेका रवि लामिछानेले मंसिर १० गते आफ्नो सन्देश न्यौपानेको लाइभमार्फत नै सार्वजनिक गराएका थिए । चितवनबाट रातारात कास्की ल्याइएको घटना पनि लाइभमार्फत नै बाहिर आएको थियो। यो घटनाले सरकारको तीब्र आलोचना भयो ।

न्यौपाने भन्छन्, ‘हामीले रविबारेका सूचना/जानकारीमात्रै दिएका हौं, समाचार होइन । रविप्रतिको चासो र चिन्ता भएका कारण दर्शक पनि मनग्गै पाएका छौं । सूचना एकपक्षीय नै हुन्छ, समाचारजस्तो सन्तुलित हुँदैन । तर, पत्रकारिताको लामो पृष्ठभूमि भएका कारण सूचनालाई पनि सकेसम्म सन्तुलित बनाउने प्रयास गर्छौं । मेरो अभिव्यक्ति पनि सकेसम्म सन्तुलित र बहुपक्षीय होस् भन्नेमा ख्याल गर्छु’।

रवि लामिछानेलगायतको म्याद थपका लागि कास्की जिल्ला अदालतमा भएका बहसमा सरकारी वकिलले राख्ने आधार र कारण पनि न्यौपानेले लाइभमा जानकारी दिएका थिए । जवकी, रविको विपक्षी मतलाई समाचारमा झैं लाइभमा समेट्नु पर्ने बाध्यता उनीहरूमा थिएन।

‘समाचार लेख्नेले बरु स्रोतको हवाला दिएर एकपक्षीय लेखे, हामीले लाइभमा समेत विपक्षी मतलाई पनि स्थान दियौं । पत्रकारिताको पृष्ठभूमि भएका कारण पनि विपक्षी मतबारे पनि सर्वसाधारणलाई जानकारी होस् भन्ने ठानियो’, न्यौपानेले भने ।

उच्च प्रहरी अधिकारीले नै लाइभमार्फत् आन्दोलनलाई संयमित बनाउन आग्रह गरिदिन, आन्दोलनका क्रममा प्रहरीतर्फ भएको क्षति पनि जानकारी गराइदिन, प्रहरीविरुद्ध गरिएका प्रचार तथ्यगत रूपमा चिरिदिन अनुरोध गरेको बोहरा स्मरण गर्छन् ।

न्यौपानेले अनुसन्धान र अदालती प्रक्रिया, कसुरमा आकर्षित हुने कानून, म्याद थपका लागि पक्ष/विपक्षमा भएको बहस, रविलाई भेट्न पुग्ने सार्वजनिक व्यक्तिहरूको प्रतिक्रियालाई लाइभमार्फत सार्वजनिक गर्दै आएका छन् । अनुसन्धान र अदालती प्रक्रियाबारे जानकारी नहुनेले एकहोरो ‘रवि कहिले छुट्छन् ? भन्ने प्रश्न गर्न थालेपछि त्यसबारे पनि जानकारी दिन थालिएको बोहरा बताउँछन् ।

न्यौपानेको लाइभ फेसबुकमा मात्रै हजारौंले हेर्छन् । क्लिप काटेर टिकटकमा अपलोड गर्नेको संख्या पनि कम छैन । बढ्दो दर्शक संख्या र प्रतिक्रियाका कारण रविबारेको सूचना धेरैभन्दा धेरैमा पुर्‍याउने प्रयास एक हदसम्म सफल भएको ठान्छन् न्यौपाने र बोहरा दुबै ।

‘कारणबस कुनै दिन लाइभ गर्न सकिएन भने दर्शकले अपडेट किन आएन भनेर विभिन्न माध्यमबाट प्रश्न गर्छन’, बोहरालाई आउने प्रश्न आफूले पनि सामना गर्ने भन्दै न्यौपानेले भने, ‘अहिले त पत्रकार मित्रहरूले पनि अपडेट किन आएन भन्न थाल्नुभएको छ । हाम्रो लाइभपछि समाचार अपडेट गर्छौं भन्नुहुन्छ उहाँहरू’, न्यौपानेले भने ।

रवि लामिछानेले ‘१२ भाइ’ भनेपछि मूलधारको भनिने अधिकांश सञ्चारमाध्यम उनीप्रति सकारात्मक छैनन् । र, उनीहरूको नकरात्मक बुझाई अक्सर समाचारमै पनि प्रकट हुन्छ । वैकल्पिक भनिने केही सञ्चारमाध्यमले सन्तुलित समाचार दिने प्रयास त गरेका छन् । तर, उनीहरूको पहुँच फराकिलो छैन ।

मूलधार भनिनेको पूर्वाग्रह र वैकल्पिकको सीमितताबीच सामाजिक सञ्जालमार्फत कसरी धेरैभन्दा धेरैबीच सूचना/जानकारी पुर्‍याउन सकिन्छ भन्ने उदाहरण पनि हो न्यौपाने र बोहराको लाइभ ।

‘अब माध्यम मुख्य कुरा रहेन, कन्टेन्ट प्रधान भयो । दर्शकको रुचिअनुसार कन्टेन्ट दिन सक्नुभयो भने उनीहरूले जहाँ पनि हेर्छन’, प्रविधि र दर्शकको रुची दुवैलाई जोडेर न्यौपानेले भने।

न्यौपाने र बोहराको लाइभबाट पार्टी पंक्तिमा समेत सूचना प्रवाह भएपनि केही नेता भने असन्तुष्ट रहेको बुझिएको छ । लाइभकै कारण आन्दोलन जारी राख्नुपर्छ भन्ने पंक्ति बढेको र लाइभ गर्नेको व्यक्तिगत सम्पर्क विस्तार हुँदाको परिणामप्रति केही नेताले चासो राखेको एक केन्द्रीय सदस्यले जानकारी दिए ।

‘लाइभ गर्नेको सञ्जाल विस्तार भएर उहाँहरूलाई व्यक्तिगत फाइदा होला कि भन्ने कोणबाट केही अघि कुरा उठेको थियो’, उनले भने ।

लाइभको प्रभाव कति रहेछ भन्ने तथ्य पुष्टि गर्ने एउटा उदाहरण हो, एमाले नेता महेश बस्नेतको अभिव्यक्ति । केही दिनअघि उनले प्राइम टेलिभिजनमा त्यसबारे टिप्पणी गरेका थिए ।

‘पत्रकारिता व्याकग्राउण्डका साथीहरू दीपक भट्टराई कि के भन्ने एउटा (बोहरा भन्न खोजेका होलान्) लाई लाइभ गरेर आफ्नो फेसबुकको लाइक बढाउनु पर्ने छ । प्रमोद न्यौपाने भन्नेलाई पनि उसको त्यो … न्यूज-२४ छोडे क्यारे, अर्को टेलिभिजनमा गएर अलि धेरै तलबको बार्गेनिङ गर्नुछ । यिनीहरू कोही रविलाई बचाउन लागेका छैनन्, बचाउने नाममा आफू भाइरल हुने, प्रोफाइल बढाउने, भोलि तलब खान बार्गेनिङ गर्ने लाइनमा छन्’, बस्नेतले भनेका थिए ।

‘यति स्तरहीन टिप्पणीको प्रतिटिप्पणी गरेर आरालो लागेका बस्नेतजीको प्रोफाइल बढाउन उपयुक्त ठान्दिनँ !’ न्यौपानेले भने ।

मूलधारविरुद्ध हमला कि, सूचना प्रवाहको आफ्नै गमला ?

नेपालमात्र नभएर आज संसारभर नै पत्रकारिता क्षेत्रमा बहसको विषय बनेको छ, सोसल मिडियाको हस्तक्षेप । मूलधारका मिडियाले भन्दा आज सर्वसाधारणलाई सोसल मिडियाले चाँडो सूचित र प्रभावित पारिरहेको छ ।

फ्याक्ट चेक गर्न नपर्ने, पत्रकारिताका औपचारिकता पूरा गर्न नपर्ने र कतिपय अवस्थामा जिम्मेवारी लिनु पनि नपर्ने भएकाले सोसल मिडिया र वैकल्पिक भनिएका माध्यमले मूलधारमाथि हमला गरिरहेकै छन् । सर्वसाधारण पनि त्यस्तै मिडियाको प्रभावमा बहकिने अवस्था छ ।

आज मूलधारका मिडिया र त्यसमा कार्यरत पत्रकारलाई गाली गर्ने जमात बढिरहेका बेला रविको टिमले गरेको फेसबुक लाइभ र सूचना प्रवाह पत्रकारिताको कसीमा उत्रिएको छ कि छैन ?यसबारेमा आ आफ्ना तर्कहरू हुन सक्छन् । तर, सूचना चाहिँ उनीहरूले दिएका छन् मिस इन्फरमेसन र डिस इन्फरमेशन होइन ।

तथ्य जाँचसम्बन्धी तालिमका प्रशिक्षक र नेपालको वैकल्पिक मिडियाका अध्येता समेत रहेका उमेश श्रेष्ठ (सालोक्य) के भन्छन् त रविको टीमको यो नयाँ प्रयोगबारे ?

उनको भनाइ जस्ताको तस्तै

अहिले सूचना प्रवाहका लागि परम्परागत मिडियाकै भर पर्नुपर्ने अवस्था हटेको छ । र, यो कुनै नयाँ विषय पनि हैन ।

नेताहरूले आमसभा, पत्रकार सम्मेलन, भाषण आदि माध्यमबाट आमसञ्चार (one to many communication) गर्ने गरेको धेरै पहिलेदेखि हो । बस्, त्यतिबेला ती कुरालाई अडियन्समा लैजान परम्परागत मिडियाको बढी हात हुन्थ्यो । गलत तथा हानिकारक सूचना प्रवाह नभए यसमा आपत्ति जनाउनु पर्ने केही छैन । तपाईंले उल्लेख गर्नुभएका दुई नाम पहिले पत्रकार भए पनि हाल उहाँहरू एउटा राजनीतिक दलका नेताहरू हुन् र स्वभावत: उनीहरूको सूचना सम्प्रेषण आफ्नै दलको पक्षमा हुन्छन् ।

परम्परागत मिडियाको पनि आफ्नै आग्रह पूर्वाग्रह भएको र समाचार लेखन र कभरेजमा पनि त्यो झल्किएकै देखिन्छ । उदाहरणका लागि यही सहकारी ठगीमा रवि लामिछानेकै विषयमा कान्तिपुर र नयाँ पत्रिकाको कभरेज । सामान्य पाठकको तहमा यति कुरा बुझ्ने गरी मिडिया र सूचना साक्षरताको विकास गर्न सक्यौँ भने उनीहरू आफैँ सक्षम हुनेछन् ।