पन्चायतमा ओढार बस्दै पैदल चीन पुग्ने ईश्वर पोखरेल : नेपाल फिर्दा डायरी ल्याउन प्रतिबन्ध !

काठमाडौं । नेपालमा चीनसँगको राज्य तहको हिमचिम राजाहरुबाटै भएको हो । सातौं शताब्दीका लिच्छवि वंश राजा नरेन्द्रदेवदेखि शाह वंशका राजा वीरेन्द्रसम्म चीनका राजतन्त्रदेखि जनगणतन्त्रसम्मका शासकहरुको सम्बन्ध राम्रो थियो । नेपाल र चीनको सम्बन्ध पन्चालयतमा राजतन्त्रसँग अझ प्रगाढ थियो । राजा महेन्द्रदेखि राजा वीरेन्द्रसम्म चीनसँग मित्रता बढेको थियो । राजा वीरेन्द्रले दश पटक चीनको भ्रमण गरेको तथ्यले यसलाई देखाउँछ ।

राजासँग चीनको राजकीय सम्बन्ध हुँदाहुँदै चीनले नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरुसँग पनि सम्बन्ध बनाएको देखिन्छ । तर, सम्बन्ध बनाउँदा राजासँगको सम्बन्ध खलबल नहोस्, सूचना नचुहियोस् भन्ने सजकता देखिन्छ ।

त्यही भएर हुनुपर्छ २०३७ सालमा साढे दुई महिना चीन पुगेर आएका तत्कालीन नेकपा (माले)का नेताहरु सीपी मैनाली र ईश्वर पोखरेललाई चीनले आदर गर्यो । सम्मान गर्यो । घुमायो । तर, यो सबै गुपचुप गर्यो । यही महिना प्रकाशन भएको ईश्वर पोखरलको चीन भ्रमणको कुरा केही अगाडि प्रकाशन भएको सुधिर शर्माको पुस्तक ‘हिमालपारीको हुरी’मा पनि चर्चा गरिएको छ ।

संयोगले ल्हासा विमानस्थलमा भेट भएका शर्मा र पोखरेलको संवादलाई लिएर शर्माको पुस्तकमा ईश्वर पोखरेलको चीन भ्रमणको कथा थोरै भनिएको छ । यो महिना पोखरेलले सार्वजनिक गरेको पुस्तक ‘आमा सपना र ताराहरु’मा भ्रमणलाई अझ विस्तृतमा चर्चा गरिएको छ ।

ओडार बास बसेर पैदलयात्रामा चीन : हिन्दी र नेपाली बोल्ने चिनियाँ अधिकारीको स्वागत

२०३७ जेठ पहिलो हप्ता चीन पुगेका थिए पोखरेलको टोली । नेपाल आउँदा सावन दोस्रो हप्ता भएको थियो । यात्रा सुरु गर्ने सोचाइ सोलेखुम्बुबाट थियो ।

तर, भौगोलिक कारणले असम्भव भएको भन्दै पोखरेलले आफ्नो अगुवाईमा बाँकी रुटमा रामेछाप र दोलखा खोजिएको लेखेका छन् । ओखलढुंगामा पारिवारिक जरा भएका पोखरेलले सोलुखुम्बुबाट बाटो खोजेर सुटुक्क चीन जाने मेलोमेसो बनाउने मैनालीको आग्रह थियो । त्यसैअनुसार सोलुखुम्बु पुगेर इश्वर पोखरेलले जानकारी बटुले ।

जिल्लामा मालेको संगठन कमजोर भएकोले बाहिरबाट जागिर गर्न जानेमा भरपर्ने अवस्था भएको पोखेरेलले लेखेका छन् । सोलुखुम्बुको नाङ्पाला भन्ज्याङ हुँदै जाने कुरा पनि ‘मौसम, भौगोलिक विकटता र सूचनाका माध्यमका अभावले’ जान गाह्रो भयो । अनि तय भयो अमृत बोहोराको सहयोगमा दोलखाबाट जुङ खोला तर्दै चीन छिर्ने योजना ।

२०३७ जेठ ३ गतेबाट यात्रा सुरु भयो । काठमाडौं–बाह्रबिसे–कालिन्चोक–ठिङ्सान हुँदै टोली अगाडि बढ्यो । पहिलो रात ठिङ्सानको लेकको ओढारमा बास भयो ।

रात कटाउन टिमुरको थुलोसमेत राखिएको मकै भटमासका सातु र पानी खाएको भन्दै पोखरेलले लेखेका छन्, ‘झमझम पानी परिरहेको, दिनभरि खरी जुकाहरुको आतंकबाट जोगिँदै त्यो ओढारमा पुगेका हामीले निकै प्रतिकूल अवस्थामा रात काटेका थियौं ।’ पोखरेलले ओढार बासबारेमा थपेका छन्, ‘म इन्तु न जिन्तु भएर रातभरी बर्बराएछु । त्यस्तो अवस्थामा मैले धेरै पटक आमा आमा भनेर कराएको थिएँ रे !’

ओढारमा रात बिताएको भोलिपल्ट जेठ ४ मा पोखरेलहरुको टोली चीन सीमा पुग्यो । नेपालमा हुँदा तनावमा भएको र चीन हुँदा आनन्द आएको विरोधाभासबारे पोखेरल लेख्छन्, ‘हामी अर्को मुलुकमा प्रवेश गरेका थियौं तर त्यहीँ आफूहरु सुरक्षित भएको महसुस भइरहेको थियो । आफ्नो मुलुकभन्दा बाहिर पुगेपछि मात्र सुरक्षित रहेको अनुभव गर्नुपर्ने अवस्था, कस्तो विचित्र, अचम्म उदेग !’

त्यहाँ दुई जनाले स्वागत गरे । जसमा एक जना दिल्लीको चिनियाँ दूतावासमा काम गरिसकेका तथा हिन्दी बोल्ने वाङ थिए भने अर्को एक जना खाङ चै नेपाली भाषी सिक्किमे आमा र चिनियाँ बाबुकी छोरी थिइन् । चीन टेकेकै दिन पोखरेलहरु गाडीमा चढेर ल्हासातर्फ हानिए । एक दिन बाटोमा बास बसेर जेठ ५ मा ल्हासा पुगे । ल्हासामा दुई दिन बसेर जहाजबाट तिब्बतको छिमेकी प्रान्त सिचुआनको राजधानी छन्तु पुगे । त्यहाँ पुगेकै दिन अर्को जहाज चढेर बेइजिङ पुगे । त्यहाँ उनीहरुलाई राजकीय अतिथि सदनमा राखियो ।

‘राष्ट्रिय स्वाभिमान’को लागि राजा र कम्युनिष्ट मिल्नेबारेमा चिनियाँ चासो

चीनमा पुगेर पोखरेलको टोलीले दुई पक्षीय वार्ता गर्यो । बेइजिङ घुम्यो । चिनियाँ कम्युनिष्ट आन्दोलन र इतिहाँस जोडिएका कुराहरुको अवलोकन गर्यो । दुई पक्षिय वार्ता मात्रै लगातार १५ दिन भएको पोखरेलले लेखेका छन् ।

चिनियाँ पक्षबाट कहिले तीन त कहिले चार जनाको टोलीमा वार्ता हुने, नेपाली पक्षले आफ्ना कुरा भन्ने, चिनियाँ पक्षले टिपोर्ट गर्ने लगायतका कुरा पोखरेलले लेखेका छन् । नेपालको कम्युनिष्ट राजनीतिदेखि तत्कालिन राजा वीरेन्द्रको ‘शान्ति क्षेत्र’को कूटनीतिसम्म नेपाली पक्षले चिनियाँलाई धारणा दियो ।

नेपाली कम्युनिष्ट नेताहरुले राजतन्त्र विरोधी धारणा राख्दा चिनियाँहरुले भने राजासँग मिल्न सक्नेबारेमा चासो राखेका थिए । त्यसबारेमा पोखेरेल लेख्छन्, ‘नेपालको स्वाधीनता, स्वतन्त्रता र स्वाभिमान रक्षाका लागि नेपालका कम्युनिष्टहरु राजासित किन मिलनेर जान सक्दैनन् ? भन्ने चिनियाँ पक्षबाट विशेष किसिमको जिज्ञासा राखिएको थियो ।’

चिनियाँ भूमिमा शहीद रत्नकुमार वान्तवाको सम्झनामा आँशु

शहीद रत्नकुमार वान्तवा र ईश्वर पोखरेलका धेरै कुराहरुमा भावनात्मक पक्ष छन् । उनीहरु दुवै नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका सहयोद्धा मात्रै थिएनन्, कम्युनिष्ट आन्दोलन जोगाउन स्वीट्जरल्याण्ड सरकारले दिएको छात्रवृत्ति त्यागेर आन्दोलनको जोखिम लिने दुई अनुहार थिए । उनीहरु ‘क्लासमेट’ मात्रै थिइनन्, ‘रुममेट’ पनि थिए ।

कीर्तिपुरमा पढ्दा विद्यार्थीकालमा पोखरेल बिरामी हुँदा वान्तवाले हेरेका थिए । २०३५ चैत २७ गते पन्चायतले रत्नकुमारले हत्या गर्यो । ईश्वर पोखरेलहरुसमेतको पहलमा २०७२ फागुन १९ मा पहिलो किस्ताको केपी शर्मा ओली सरकारको पालामा वान्तवा शहीद घोषित भए । वान्तवाबारेमा पोखरेलको ‘पूर्वको रातो तारा’ नामक पुस्तक २०७२ मै प्रकाशित भएको थियो ।

चीन पुग्दा पोखरेलले उनै वान्तवाको ‘मिस’ गरेका छन् । चिनियाँ क्रान्तिको चलचित्र ‘उज्यालो’ हेर्दा उग्र क्रान्तिकारिताले अनाहकमा ज्यान गुमाउन बाध्य अनुहारहरु सम्झँदा वान्तवा सम्झेको पोखरेलले लेखेका छन् । सिनेमा हेरेपछि रातभर ननिदाएको तथा रत्नकुमार वान्तावालाई सम्झिएको बताउँदै पोखरेलले लेखेका छन्, ‘त्यस बेला नेपालमा पनि उग्रवामपन्थका कारण कतिपय होनहार र उज्ज्वल सम्भावना भएका साथीहरु मारिनुभएको थियो । म त्यस बेला रत्नकुमार वान्तवालाई सम्झिएर निकै बेर रोएको थिएँ ।’

मध्यरातमा लालसेनाले खोलो तारेर छोडिदिए, चीन लेखिएका स्टिकर उक्काइदिए

तीन हप्ता बेइजिङ बसेर येनान, छाङ्सा, सिआन जस्ता चिनियाँ कम्युनिष्ट पार्टीको इतिहास तथा नेतृत्व जोडिएका विभिन्न क्षेत्रहरुमा पुगे । दोलखाको जुङ खोला तरेर सहज चीन पुगेको पोखरेल टोली साढे दुई महिनापछि आउँदा खोला बढेको थियो । बाढीमा तर्दा जोखिम थियो । चिनियाँ लालसेनाले शरिरमा डोरी बाँधिदिए, टर्च लाइट दिएर तारिदिए ।

यसबारेमा पोखरेल लेख्छन्, ‘मध्यरात पारेर चिनियाँ लालसेनाले हाम्रा कम्मरमा कसिलो गरि डोरी बाँधिदिए तर्दै गर्दा चिप्लिएर नलडुन्, लडिहाले पनि नबगुन् भनेर । विशेष किसिमले कपडाले बेरेर उज्यालो मात्र छिर्ने गरी बालिएका टर्च लाइटहरु थिए । हामी पालैपालो (पहिले म र त्यसपछि सीपी) तरेका वा तारिएका थियौं ।’

नेपाल सहज आउन पाएता पनि नेपालमा आफ्ना सामान ल्याउन भने पोखरेलहरुलाई सकस भयो । ‘मेड इन चाइनाँ’ लेखिएका स्टिकर च्यातिएका थिए । चिनियाँ भूमिमा साढे दुई महिना हुँदा किनेका कतिपय सामान चिनियाँहरुले नै राखे । त्यसबारेमा पोखरेल लेख्छन्, ‘त्यहाँ रहँदा हामीले लेखेका डायरीलगायतका कुनै पनि टिपोट ल्याउन दिएनन् ।

डायरी र टिपोटहरु साथमा ल्याउन खोज्दा गोपनीयता र सुरक्षाको कारण देखाएर रोके । गह्रौ मनका साथ हामीले चिनियाँहरुको त्यो व्यवहार सहेका थियौं । हुन त गोपयिनता र सुरक्षाको प्रश्नमा हामी गम्भिर थियौं तर त्यहाँ लेखिएका टिपोट र डायरीहरु छोड्नुपर्दा भने साह्रै पीडा भयो ।’