‘मैले पत्रकारिताबाट करिब करिब सन्यास लिइसकेँ !’ साढे दुई दशकज्यादा न्युजरुमको किबोर्ड ठटाएका पत्रकार, समीक्षक राजकुमार बानियाँ टाँठिलो पारामा प्वाक्क बोलिपठाउँछन् । न्युजरुममा किबोर्ड थिचिँदा निस्कने ‘ट्वाक् ट्वाक्’ आवाज बानियाँको कानमा नठोक्किएको निकै भइसक्यो । कोरोनाकालमा बानियाँको गर्जो टारिरहेको ‘नेपाल म्यागजिन’ नामक खबरपत्र छापिन छाडेपछि न्युजरुमको साढे दुई दशक लामो दैनिकीमा विराम लाग्यो । उनले खबरकारिताबाट हात धोए ।

अहिले फुर्सदिला बानियाँले नेपालका मूलधारका भनिएका दर्जनज्यादा दैनिक/साप्ताहिक पत्रिकाको स्वाद/बेस्वाद चाखे । कतिपय ठाउँमा एक वर्षसम्मको तलब मालिकलाई नै ‘गरिखानू’ भनेर मुफ्तमा सुम्पिए । कतिपय ठाउँमा नौ–नौ महिनासम्म मालिकको दुःख र अप्ठ्यारोलाई बुझिदिए, ‘तलब दिइहाल्नू, अप्ठ्यारो पर्‍यो’ भनेर करकर पनि गरेनन् ।

बानियाँलाई थाहा थियो, अन्य कुनै पेशामा ‘नालायक’ बनिसकेपछि पत्रकारितामा ‘लायक’ बन्न आइपुगेको कुनै अमूक दुःखी आत्मा थिएनन् उनी । न कुनै व्यापारी, सम्पादक वा प्रकाशकको सिफरिसमा न्युजरुम छिर्ने अनुमति लिएर आएका चंखे खबरपालक नै थिए । लेखक हुने अदृश्य रहरको फेरो समातेर शब्दसित खेल्न पत्रकारितामा आइपुगेका थिए ।

प्रिय पाठक ! पंक्तिकारद्धारा लिखित माथिका लेखोटहरु थोरै काल्पनिक, मनमौजी लाग्न सक्छन् । जे मन लाग्यो, त्यही लेखेका कपोकल्पित आराधना लाग्न सक्छन् । आउनुहोस्, बानियाँसितै वार्ता गरौं :–

तपाईंले संन्यास नै लिनुभएको हो पत्रकारिताबाट ?

यो करोडको प्रश्न मजस्तो कमिला कदको मानिसलाई भन्दा पनि तनहुँमा फार्म चलाएर बसेका कान्तिपुरका पूर्व प्रधानसम्पादक नारायण वाग्लेलाई सुहाउँथ्यो होला । उनले आफैं अनलाइन खोलेर साहु सम्पादक बन्न छाडेर किन खेती किसानी गरिरहेका छन् ? मलाई पनि जान्न मन थियो । जहाँसम्म मेरो कुरा छ, म शब्दप्रति असीम अनुराग भएकाले पत्रकारितामा आएको हुँ । कुनै पेशा नभएर, काम नपाएर आएको होइन । कुनै नेता, ठेकेदार, व्यापारी, कर्मचारी, भ्रष्टाचारीको सिफारिसमा आएको पनि होइन । पत्रकारिता नै गर्छु, यसबाहेक मेरो अरु केही उद्देश्य छैन भनेर आएको हो ।

म कुनै राजनीतिक दलको भरिया भइनँ । कुनै नेताको भजन गाइनँ । कुनै वाद वा विचार नै महान् हो भनेर पनि लेखिनँ । कोरोनाकाल अघिसम्म यत्रो वर्ष काम गरेको मेरो अनुभव काम लाग्ला भन्ने भ्रम थियो । त्यो पनि होइन रहेछ । एक ठाउँमा छाडेपछि अर्को ठाउँमा पक्कै टिक्छु भन्ने थियो । त्यो पनि होइन रहेछ । म कपी–डेस्कमै कुहिएँ । ’थ्यांकलेस जब’ गरेँ । रातबिरातको कामले फुर्सद पाइएन । सामाजिक हिसाबले सम्बन्धविच्छेद नै भयो । मानिसहरू सोच्थे, ’यो मानिसले व्यापक पैसा कमाएको छ ।’ यत्रो वर्ष काम गर्दा त केही पाइन्न भने अब खबरकारिता गरेर के पाइन्छ ? भ्रामक आकांक्षा लिएर कति बस्नु ?

यतिका वर्ष पत्रकारिता गरेको ‘एक्जिट प्वाइन्ट’ चाहिँ ’फ्रस्टेसन’ हो ?

मेरो अनुभवलाई तपाईं त्यसरी पनि विश्लेषण गर्न सक्नुहुन्छ । मसँग ‘फ्रस्टेसन’ मात्र होइन, पत्रकारिताको सुखद अनुभव पनि होला । उपलब्धि होला, सफलता होला । तर मैले स्वीकार गर्नुपर्छ भने जागिरमा कुनै जाँगर छैन । किनभने मैले पेशागत प्रशिक्षण, तालिम वा पुनर्ताजगीको अवसर पाइनँ । मसँग जति ज्ञान थियो, त्यो पनि घट्दै गयो । यसलाई ‘फ्रस्टेसन’ भन्दा पनि आत्मविश्वासको कमी भन्न सकिएला ।

पत्रकारितामा ऊर्जासहित लागिरहेका नयाँ पुस्तालाई ‘दुःखबाट मुक्ति चाहन्छौ भने पत्रकारिता छाड’ भन्न खोज्नुभएको हो ?

सुखसागरमा डुबुल्की लगाउन पाउँछु भनेर पत्रकारितामा लागेको मान्छे होइन म । अब रहर पुग्यो । दालभात खानकै लागि त अरू काम छैनन् र ! लेखन–पठनका प्रशस्तै काम छन् । अर्को कुरा सधैं एउटै प्रकृतिको काम गर्दा ’मोनोटोनस’ पनि हुन्छ नि ! आफैंले आफैंलाई कति सजाय दिने ? मेरा निम्ति पत्रकारिता ग्ल्यामरस पेशा छैन । मैले भन्ने गरेको छु– पत्रकारिता पेशा सज्जनहरूले गर्ने नै होइन, गरेको छ भने सक्दो चाँडै छाड्ने हो । तर खबरकारिता गर्छु भन्नेलाई मेरो शुभकामना छ !

यति लामो न्युजरुमको अनुभव छ तपाईंसँग । न्युजरुमभित्रका छलछाम, तिकडमहरुको पनि उत्तिकै अनुभव होला नि ?

कत्ति देखियो, कत्ति ! त्यसको लेखाजोखा नै छैन । म आफैं पनि कमजोरीमुक्त मान्छे होइन । मेरो मूल्यांकन हुँदा कमजोरीसहित हुनुपर्छ । मैले पनि गल्ती गरेँ हुँला । तर, धेरै मान्छे चाहिँ आफ्नो गल्ती लुकाउन सक्षम छन् । गल्ती लुकाउन सक्नेहरू नै ’सफल’ मानिएका छन् ।

आफ्नै पत्रकारिता जीवनलाई समीक्षा गर्दा पाएका–गुमाएका कुराहरू धेरै नै होलान् नि ?

म त्यस्तो हाई प्रोफाइल पत्रकार होइन । खोज पत्रकार पनि होइन । मामुली भुइँमानिस हुँ । कसैकसैले भुइँफुट्टा पनि भनिदेलान् । लामो समय न्युज डेस्कमा काम गरें । त्यो भनेको रिपोर्टरले ल्याएको चिज तलमाथि बनाउने, हेडलाइन हाल्ने हो । रिपोर्टरले राम्रो न्युज ल्याएन भने लिपपोत गरेर मात्रै समाचार राम्रो हुँदैन । मैले अरु कसैले नगरेको विशिष्ट काम गरेको पनि होइन । न्युजलाई पठनीय, सुबोध बनाउने कोसिससम्म गरें हुँला ।

मेरो नियति भन्नुपर्छ, म सम्पादकको ’फेभर’को मान्छे कहिल्यै भइनँ । नत्र सम्पादक जहाँ बसाइँ जान्थ्यो, त्यहीँ लिएर जान्थे होलान् । म कसैको गुँड वा कोटरीमा टिकिखान सक्दिनँ । म अरुजस्तै हुन्न भन्ने अलिकति हठ लिएर बाँचिरहेको छु । त्यसैले अहिले पनि प्रकाशकज्यू, सम्पादकज्यू म बेरोजगार भएँ भनेर कसैकहाँ दरखास्त हालेको छैन । कहिलेकाहीँ फोन आउँछ, केही लेखिदेऊ भन्छन् । सबैलाई म व्यस्त छु भनेर टार्दै आएको छु । जुन दिन टार्न सक्दिनँ, त्यस दिन स्थिति अर्कै होला । अहिलेको स्थितिमा चाहिँ मैले आफ्नो पेशालाई स्थगनमा राखेको छु । खबरखानामा भन्दा घरखानामै रमाइरहेको छु ।

सम्पादकको फेभरको मान्छे नहुनुको कारण अरु पनि होलान् कि ?

मान्छेलाई जहिल्यै प्रशंसा मनपर्छ । प्रशंसाको यति भोका हुन्छन् कि नचाहिने प्रशंसा पनि पत्याउँछन् । संसारकै आलोचनाको ठेक्का पाएजस्तो गर्ने मानिसहरू समेत आफ्नो आलोचनाको ’अ’ सुन्न सक्दैनन् । म नचाहिँदो प्रशंसा गर्न सक्दिनँ । जसलाई निन्दा गरे पनि फरक पर्दैन, उसको कति प्रशंसा गर्ने ? काम पनि गर्ने, प्रशंसा पनि गर्ने ? म एकैपटक दुईवटा काम गर्न सक्दिनँ । कि काम गर्छु, कि प्रशंसा मात्रै गर्छु ।

बाहिरबाट हेर्दा पत्रकारिता ?

म सर्वज्ञानी, तत्वबोध भएको मान्छे होइन । हाम्रो पत्रकारिताले निकृष्ट राजनीतिलाई मियो बनाएको छ । नेताजीहरूको सिँगौरी ’हेडलाइन’ बनेका छन् । फर्जी खबरको बिगबिगी छ । कसैलाई आरोप लगाएर छाडिदिएको छ । फगत डाम्ने काम पत्रकारिता होइन । ’भाइरल’ गराउनु मात्रै पनि पत्रकारिता होइन । आजको दिनमा पत्रकारिता अचाक्ली दुरुपयोग गरिएको पेशा हो । यसलाई विश्वसनीय, सन्तुलित र जवाफदेही बनाउनु चुनौतीपूर्ण छ ।

…

हामी छौं थापागाउँको एक कफीसपमा । बानियाँ दाइ भर्खरै आइपुगेका छन् । साथमा छन् लेखक तथा पत्रकार विस्वास खड्काथोकी । गफगाफको पृष्ठभूमि छ, अनौपचारिक ।

अनौपचारिक गफ, अनौपचारिक भेटघाटमा थप मसला थपिरहेका छन् खड्काथोकीले । एक दशकज्यादा मूलधारका मिडियामा पत्रकारिता गरेर विश्राम लिएका खड्काथोकीलाई पनि जान्नु छ,– यति लामो समय पत्रकारिता गरेर के पाए बानियाँ दाइले ? लेखकको अवतारमा आउने तरखरमा रहेका खड्काथोकी एक प्रबुद्ध समीक्षकबाट जान्न चाहन्छ, नेपाली साहित्यमा लेखनको करियर कस्तो छ ? कस्ता पुस्तकहरु लेखिइरहेका छन् । कति पठनीय छन्, कति खराब छन् । कति वन मुद्दा लगाउनपर्ने खालका छन् ।

बानियाँले नेपाली पत्रकारितामा राम्रा/खराब पाटाहरु देखे मात्रै, लेखेनन् । लेखे त पुस्तक समीक्षाहरु, प्रोफाइलहरु । जसले उनलाई स्थापित गराइदियो,– ‘बानियाँ एकदमै तीखा प्रश्नहरु गर्छन् ।’

बानियाँले तीखा प्रश्न मात्रै गरेनन्, केही लेखक भनाउँदाका पर्दाहरु पनि उतारिदिए । तीखा प्रश्नहरुकै कारण समीक्षाहरुबाट कहिल्यै धन्यवाद पाएनन् । पाठकका लागि ‘थ्यांकफूल’ बने, लेखकका बुझाइको साँघुरो चौघेरोभित्र धन्यवादका लायक बनेनन् ।

न त बानियाँलाई समीक्षा लेखेर दुश्मन कमाउनु नै थियो । डेस्कको जागिर, समाचार केलाएर बस्दामै पुगिसरी थियो । लेख्नुभन्दा नलेख्दामै सबैका प्रिय हुन्थे । तर, लेखे । यसको एक मात्रै कारण खुलाउँछन्, ‘लेखनप्रतिको प्रेमले गर्दा समीक्षाहरु लेखेको हुँ ।’

बानियाँको भनाइ छ, ‘अन्य कुनै मनसुवाले भन्दा पनि पाठक हुने योग्यता समेत नभएको मान्छे लेखक बनिरहेका छन् । अथवा लेखकमा जुन पर्फेक्सन चाहिने हो, त्यो नभएका मान्छेहरु लेखनमा आइरहेका छन् । तिनीहरुलाई चाहिँ तीखा लागे होलान् । मैले त सम्भावना भएका मान्छेलाई तिम्रो सम्भावना यति छ, अझैं प्रयास ग¥यौ भने तिमीले पाठकको सम्मान पाउन सक्छौ भनेर झकझकाउने काम गरेको हो । म पनि एउटा मान्छे हो । म कमजोरीमुक्त छैन । कसैलाई झटारो नै हानेँ हुँला, कसैलाई गोली चलाएँ हुँला । मुसालाई मार्न बन्दुक नै चलाइदिएँ होला । तर, के चाहिँ हो भने कोही मान्छे अर्काको कमजोरी गनेर बस्ने हुन्छन्, अर्को काम गर्ने हुन्छन् । काम गर्नेले गल्ती गर्छ । काम नगर्नेले अर्काको गल्ती गनेर बस्ने हुन् ।’

बानियाँको सार निष्कर्ष छ, किताब लेखन साँच्चिकै गाह्रो काम हो । सजिलो भए बानियाँले नै लेखिदिन्थे होलान् । बानियाँले त दुई पाँच हजार शब्दको गठबन्धन गरे, समीक्षाको नाममा । किताबमा त पचास हजार, एक लाख शब्द हुन्छन् । विषयवस्तुको ज्ञान चाहिन्छ, भाषाशैलीको ज्ञान चाहिन्छ । जीवनमा एउटा पनि लेख नलेखेकाले किताब लेखेका छन् । एउटा कथा नलेखेकाले उपन्यास लेखेका छन् । कोही कोही मान्छेले लेख्लान्, तर राम्रो लेखन सबैको वशको बात होइन ।

पंक्तिकारका यस्ता झुर गन्थन–मन्थनभन्दा ज्यादा बानियाँसँगको चोटिला वार्ता पढ्नै मजा आउँछ । आउनुस्, बानियाँसँग फेरि वार्ता गरौं:–

पुस्तक समीक्षाका सन्दर्भमा तपाईंले मुसा मार्नका लागि पनि बन्दुक चलाएँ भन्नुभयो । क–कसलाई चलाउनुभएको थियो, भन्न मिल्ला र ?

तपाईं आफैं खोज्नुस् न । राजकुमार बानियाँले मुसा मार्न क–कसलाई बन्दुक चलाएको थियो भन्ने खोजेको दिन म सबैभन्दा खुसी हुनेछु । साहित्यमा मैले आलोचना गरेको थिएँ, उनीहरुले विरोध बुझे । कहिलेकाहीँ त दिक्क लाग्छ, आफैंप्रति खेद लाग्छ । मैले त्यस्ता स्तरहीन लेखकहरूमाथि किन कलम चलाएँ ?

तपाईंले दुस्मन त थुप्रो कमाउनुभो होला ?

मैले लेखेर कहिल्यै धन्यवाद पाएको छैन । त्यो धन्यवाद लिनका लागि मैले लेखेको पनि थिइनँ । त्यसो गर्थें भने त उनीहरुले सेयर गर्न सक्ने चिज लेख्थेँ होला । म साहित्यको दुस्मन होइन । साहित्यकारको बैरी पनि होइन । मैले लेखनमा खोट देखेँ, लेखकहरूले मैमा खोट देखे । म पैसा, प्रसिद्धि, पुरस्कारको भन्दा पनि साहित्यको हितैषी हुँ, बडीगार्ड हुँ ।

कतिपय समीक्षामा त आफू लेखकको अवतारमा आउन नसकेको नोकझोंक पनि थियो होला नि ?

हो, म पनि कुनै बेला ’बाल’ कविता लेख्थेँ । कथा पनि लेखेँ । गजल पनि लेखेँ । मुक्तक पनि लेखेँ । मैले साहित्यको कुनै विधालाई छाडेको छैन । युधीर थापा र प्रकाश कोविदका बजारु उपन्यास पढेका भरमा चार–पाँचवटा उपन्यास पनि लेखेको थिएँ एसएलसी दिएको वर्ष । पछि थाहा पाएँ, त्यो मेरो रहर मात्रै रहेछ । मैले कामचलाउ लेखेको रहेछु । सबै जलाइदिएँ । म गाउँको सामान्य स्कुल पढेको मान्छे । असल र कमसल किताबको भेद थाहा थिएन । काठमाडौं आएपछि किताबहरु पढेँ, केही लेखकको संगत गरेँ । त्यसपछि किताबको संख्या थप्नतिर नलागेको हुँ यार ! म आफैंलाई कवि नमानीकन बसेको छु । मैले कवि, कथाकार, उपन्यासकार भन्न कसैलाई बाध्य पारेको छैन नि ! मैले कुनै सम्भावना भएको लेखकलाई प्रश्न गरेँ होला । तर, आफूले लेख्न नसकेको नोकझोंकको भारी उनीहरुलाई बोकाउने कृत्य गरिनँ ।

अहिलेका सेलिब्रेटी भनिएका लेखकहरुप्रतिको तपाईंको टिप्पणी के छ ?

अहिले लेखक बन्ने लस्कर छ । पेन्सनधारी कर्मचारी, व्यापारी बुढेसकालमा लेखक हुन किन आएको ? किनभने उसलाई नाम पुगेन । अहिलेका सेलिब्रेटी भनिएका प्रायःजसो लेखकलाई दोहोर्‍याएर पढ्नै सकिन्न । उनीहरु आफूले आफूलाई महान् भन्छन् । २४ घण्टे लेखक हुँ, २४ क्यारेटको हुँ भन्छन् । २४ घण्टे चाहिँ होलान्, तर २४ क्यारेटका चाहिँ देख्दिनँ । तिनलाई ’सेलिब्रेटी’ भन्दा पनि ’सेल्फीब्रेटी’ भन्ने कि !

तपाईंले हिजोदेखि आजसम्म पनि एकै खाले प्रश्न गरिरहनुभएको छ । समीक्षाका नाममा तपाईंले आज गर्ने प्रश्न नयाँ, नौलो, नवीन छैन, उही पुनरावृत्ति छ । यस्तो किन छ ?

पूर्वीय साहित्यमा पुनरुक्ति दोष भन्छन् नि । हो, हामी ’रिपिटेसन’मै अभिशप्त छौं । यहाँ सक्कल बमोजिम नक्कल पनि होइन, नक्कल बमोजिम नक्कल गरेर किताब लेख्छन् । यहाँका लेखक, प्रकाशक, पाठक, समीक्षक सबै अभिशप्त छन् । बजारको पछि लाग्ने छन्, बजारलाई पछि लगाउने चेतनाको लेखन छैन । हरियोपरियो छ । तर अग्ला रूख छैनन् । त्यसकारण पनि प्रश्नहरुको पुनरावृत्ति भएको होला । लेखकहरू नयाँ विषय दिँदैनन् भने प्रश्नहरू कसरी गर्ने ?

पत्रकार, समीक्षक त भइहाल्नुभयो । साथमा किताब सम्पादकको छवि पनि छ तपाईंको । तपाईं स्वयंले किताब सम्पादन गर्दा चाहिँ ती तिखा प्रश्नहरु कहाँ पुग्छन् ? जसकारण तपाईंले नै सम्पादन गरेका किताबहरु नै झुर हुन्छन् ।

यो प्रश्नमा दम छ । म त्यस्तो सिद्धहस्त सम्पादक होइन, जसले औसतमुनिको किताबलाई अब्बल दर्जा दिन सकोस् । छुनेबित्तिकै सुन बनाइदिने छु–मन्तर मसँग छैन । जादुगरी मसी पनि छैन । सम्पादकका रूपमा मेरा पनि सीमा छन् । न समयको स्वतन्त्रता छ, न त गतिलो पारितोषिक । मैले हेरिदिएको भरमा अब्बल किताब बन्ने भए त नेपाली साहित्य हराभरा भैहाल्थ्यो नि । मुख्य कुरा सम्पादनका लागि समय चाहिन्छ, समयबापतको पारिश्रमिक दिनुपर्छ भन्ने चेतना नै छैन । सम्पादन भनेको फगत कर्मकाण्ड हो भन्ने बुझाइ नै समस्या हो ।

तर, त्यस्ता किताब आउँदा ‘नछाप’ ‘अझै मिहिनेत गर’ भन्न सक्नुहुन्थ्यो होला नि त ?

मेरो विडम्बना के हो भने जो किताब हेरिदिए हुन्थ्यो भनेर मकहाँ आउँछन्, तिनलाई थाहै हुँदैन– म कस्तो आलोचक हुँ ? कस्तो समीक्षक हुँ ? मसम्म किताब आइपुग्दा ’म्याच फिक्सिङ’ भइसकेको हुन्छ । कभर बनिसकेको हुन्छ, भूमिका, विमोचन, वक्ता समेत ’कन्फर्म’ भइसकेको हुन्छ । अनि मैले कसरी ‘नछाप’ ‘अझै मिहिनेत गर’ भन्न सक्छु ? मेरो सुझाव उनीहरूलाई कामै लाग्दैन । मसँग सर्वाधिकार भए आफूले गरेका ९० प्रतिशत किताब छाप्न दिन्नथेँ, बरु वनमुद्दा लगाउँथेँ ।

अच्छा, हल्ला अनुसार बानियाँ बागबजारका केही प्रकाशकका कागजका थुप्रो नामक पुस्तकका सम्पादक हुन् । गसिप अनुसार ती प्रकाशकले नवआगन्तुक लेखकहरुलाई भन्ने एकै वाक्य हो, ‘बानियाँ जीले तपाईंको किताब हेरिरहनुभएको छ ।’ भित्रभित्रै यसरी बदनाम किनु हुनुपरेको ?

बागबजारमा बदनाम हुनलाई बानियाँको कुनै नाम छैन, सुनाम छैन । बरु तपाईंले त्यस्ता लेखक–प्रकाशक महोदयहरूलाई सोधिदिनु होला, बानियाँजीलाई कुन किताब हेराउनुभएको हो ? एक किताब बराबर कति भुक्तानी गर्नुभएको छ ? किताबमा बानियाँजीको नाम किन नराख्नुभएको ? बानियाँ कुनै सम्पादन मेसिन हो र सबैको किताब हेर्नलाई ? उसको पनि एक दिनमा चौबीस घन्टा नै हुन्छ ।

अन्त्यमा, यति लामो समय अक्षरभन्दा बाहिर जानुभएन । फर्केर हेर्दा अक्षरसँगको यात्रा कस्तो लाग्छ तपाईंलाई ?

अक्षरसँगको यात्रामा कसैसित कुनै गुनासो छैन । गुनासो छ भने आफैंसँग मात्र छ । मैले चाहेजस्तो काम गर्न सकेको छैन । गर्नुपर्ने थुप्रै काम बक्यौता छन् । कतिपयलाई मैले प्रशंसा गरिदिएको भए पनि हुन्थ्यो, बेवास्ता गरिदिएको भए पनि हुन्थ्यो । मैले चाहिँ पाठक भएर इमानदार प्रयास गरेँ । मेरो प्रयासलाई पाठकहरुले राम्रो माने ठीकै हो । नराम्रो माने पनि पूरै बेठिक होइन । तर, मलाई पाठकसँग एकदमै डर लाग्छ । म पाठकलाई अरुले जस्तो बेवास्ता गर्न सक्दिनँ ।

०००