‘जनै’ उत्पीडनको प्रतीक !

आज जनै लगाउने दिन भएकाले पनि सामाजिक सञ्जालमा यो देखिएको छ, यसबारे लेखिएको छ । कसैले लगाउँदाको गर्व प्रदर्शन गरिरहेका छन्, कसैले जनैमाथिको विचार राखिरहेका छन् । कोही जनै लाएर फेसबुकमा आए जस्तै म जनैबारेको विचार लिएर आएको छु । मेरो विचार तपाईंलाई मन नपर्नसक्छ, रिस उठ्नसक्छ । तैपनि विचार बुझ्दा त केही बिग्रिँदैन, पढ्नोस् । पढेपछि गाली गर्न मन लागे गर्दा भैहाल्छ ।

जनै लगाउनेहरुले यो त हाम्रो पहिचान हो भनिरहेका छन् । अब पहिचान के हो र कुरीति के हो भन्नेमा केही भन्छु । जुन परम्परा, भेषभुषा वा संस्कृतिले अरुमाथि उत्पीडन गर्दैन, त्यो चाहिँ पहिचान हो । यदि त्यसले अर्को माथि उत्पीडन गर्छ भने त्यो पहिचान होइन, कुरीति हो ।

छुवाछूत गर्न पाउँदा आनन्द लाग्नसक्छ कसैलाई । तर, त्यो पहिचान होइन, कुरीति हो । सती प्रथाअन्तर्गत सती जान पाउँदा पनि आनन्द लाग्थ्यो कतिलाई । तर, के सती प्रथा पहिचान हो त ? हैन, त्यो कुरीति हो । किनभने त्यो प्रथाले मानव जातिमाथि नै असर गर्थ्यो । कतिले अझै पनि बोक्सी प्रथा मानिरहेका हुनसक्छन्, अर्कोलाई बोक्सीको आरोप लगाउन पाउँदा उसलाई आनन्द लागिरहेको हुनसक्छ । त्यसो भए के बोक्सी प्रथा मान्नु उसको पहिचान भन्न मिल्छ त ? मिल्दैन, त्यो कुरीति हो ।

जंगबहादुर राणाले १९१० को मुलुकी ऐन जारी गर्ने बेलामा तागाधारी (जनै लगाउने) र मतवाली भनेर छुट्याए, तागाधारीलाई विशेष अधिकारको व्यवस्था गरे, जुन व्यवस्थाबाट जनजाति पनि उत्पीडनमा परे ।

कतिपयलाई अझै पनि छाउपडी प्रथा ठीकै लागिरहेको छ । तर, त्यो पहिचान हुन सक्दैन, त्यो कुरीति हो । किनभने त्यसले महिलामाथि उत्पीडन गरिराखेको छ । त्यसैले कसैलाई गर्व लाग्ने वा त्यो गर्न पाउँदा आनन्द लाग्ने कुराले मात्रै त्यो पहिचान हो भन्न मिल्दैन । त्यसले अर्कोमाथि उत्पीडन गर्दैन भने मात्रै त्यो पहिचान हो, गर्छ भने कुरीति हो ।

कुनै ठाउँमा २ जना पुरुष छन्, एउटाले जनै लगाएको छ र अर्कोले लगाएको छैन भने, जनै लगाउने चाहिँ माथिल्लो जातको रैछ भन्ने स्वतः दिमागमा आइहाल्छ । यसरी जनैले स्वतः त्यो नलगाउनेलाई तलको भन्ने पुष्टि गरिदिन्छ । भनेको, यसले त सीधासीधा उत्पीडन नै त गर्छ, उत्पीडनभन्दा बाहेक के गर्छ र ?

कतिपयले यस्तो पनि तर्क गर्छन् कि, ‘मलाई इच्छा छ म लगाउँछु, मैले लगाएको जनैले अरुलाई के हानी गरेको छ र ?’ तर, बुझ्नुपर्ने कुरा चाहिँ जनैले हानी नै त गरेको छ । हानीभन्दा बाहेक के गरेको छ र ? जनै लगाउनेभन्दा नलगाउने चाहिँ स्वतः तल्लो दर्जाको ठहरिन्छ, त्योभन्दा बढी हानी के गर्नुपर्‍यो र ? यदि अर्कोलाई हानी गर्दैन भने उसलाई चाहिँ त्यो लगाउँदा गर्व महसुस किन भाको त ? त्यो लगाउँदा म त्यो नलगाउनेभन्दा ठूलो देखिन्छु, विशेष देखिन्छु भन्ने मनोविज्ञानको आनन्द नै त हो त्यो ।

जनै तहगत संरचनालाई व्यवस्थित गर्न बनाइएको एक प्रकारको सर्टिफिकेट हो । क्षेत्रीले लगाउने जनैमा ब्राह्मणले लगाउनेमा भन्दा कम डोरो हुन्छ । ब्राह्मणभन्दा क्षेत्री तलको भन्ने संकेत नै त हो त्यो ।

नेपालमा चाहिँ जनै जनजातिको लागि उत्पीडनको विषय नहुनुपर्ने हो किनभने जनजाति हिन्दू धर्मभित्रका होइनन् । तर, भइदियो के भने जंगबहादुर राणाले १९१० को मुलुकी ऐन जारी गर्ने बेलामा तागाधारी (जनै लगाउने) र मतवाली भनेर छुट्याए, तागाधारीलाई विशेष अधिकारको व्यवस्था गरे, जुन व्यवस्थाबाट जनजाति पनि उत्पीडनमा परे । तागाधारी भएकै कारण जनजातिमाथि शोषण गर्न पाउने अधिकारको व्यवस्था गरियो मुलुकी ऐनमा । त्यसकारण जुनै जनजातिको पनि सरोकारको विषय हो ।

जनै तहगत संरचनालाई व्यवस्थित गर्न बनाइएको एक प्रकारको सर्टिफिकेट हो । क्षेत्रीले लगाउने जनैमा ब्राह्मणले लगाउनेमा भन्दा कम डोरो हुन्छ । ब्राह्मणभन्दा क्षेत्री तलको भन्ने संकेत नै त हो त्यो । तसर्थ, कसैलाई यो कुरा मनपर्छ या मनपर्दैन, त्यो अलग कुरा भयो । तर, जनै उत्पीडनको प्रतीक नै हो । यसो भनिरहँदा जनैबारे बहस गरिरहेकाले ख्याल गर्नुपर्ने एउटा कुरा चाहिँ के छ भने, जसरी डाक्टरले रोगीलाई घृणा नगरेर उपचार गर्छ, त्यसरी नै जनै जस्तो विकृतिको निरन्तरमा फसिरहेकाप्रति पनि घृणा गर्नु हुँदैन । क्रमशः त्यो कुरीतिबाट बाहिर निस्किएर विज्ञानसम्मत जीवन अपनाउन सहयोग गर्नुपर्ने हुन्छ । ल मैले आफ्नो कुरा राखेँ, अब गाली गर्न मन भए गर्दा भयो ।

(लेखक विश्वकर्मा ‘आहुती’ ले नेतृत्व गरेको वैज्ञानिक समाजवादी कम्युनिष्ट पार्टी नेपालका केन्द्रीय सदस्य एवम् जात व्यवस्था उन्मूलन मोर्चा नेपालका सचिव हुन् ।)