लोक गायक स्व. खेमराज गुरुङमाथि लागेको ज्यान मुद्दा र जेल जीवन

हरेक भाद्र कृष्णा जन्माष्टमी संखुवासभालीहरुको लागि पीडादायक हुने गरेको छ । संखुवासभालीहरुले ‘दोस्रो मकालु’ उपनामबाट सम्मान गरेका सुप्रसिद्ध लोक गायक खेमराज गुरुङले यही दिन ४२ वर्षे अल्पायुमै ६ वर्षअघि महाप्रस्थान गरेका थिए । उनको लोकप्रियता साँच्चै मकालु हिमाल जत्तिकै उच्च थियो । स्व. खेमराज गुरुङको अभावमा सिंगो मुलुकको लोक संगीत नै अपूरो जस्तो भएको छ ।

उनको सदाबहार गीत ‘वारि जमुना पारि जमुना, जमुनाको फेदैमा मनकामना’ ले लगभग एक दशक नेपाली सांगीतिक बजारमा एकछत्र शासन गरेको थियो । यो गीत समेटिएको एल्बम ‘जीवन भाग- २’ को बिक्री रेकर्ड अहिलेसम्म पनि कुनै एल्बमले तोड्न सकेको छैन । उनले आफ्नो २० वर्षे सांगीतिक जीवनमा ८ एल्बम निकालेका थिए । उनलाई लोक संगीतको यो उचाइमा पु¥याउन एउटा अत्यन्त अप्रिय घटनाले मुख्य भूमिका खेलेको थियो । त्यो घटना हो, उनीमाथि लागेको ज्यान मुद्दा र ३ वर्षे कारागारको बन्दी जीवन । धेरै जानकारले भन्ने गरेका छन्- खेमराज गुरुङ जेल नपरेका भए सायदै गायक बन्ने थिए ।

यस्तो थियो घटना

विसं २०४६ सालमा प्रजातन्त्रको पुनर्बहाली भएपश्चात मुलुकमा लगातार दुईवटा निर्वाचन सम्पन्न भए । प्रतिनिधिसभाको निर्वाचन २०४८ बैशाख २९ गते भएको थियो । स्थानीय निकायको निर्वाचन २०४९ साल जेठ १५ र १८ गते दुई चरणमा भएको थियो । संखुवासभा जिल्लाको तत्कालीन पांमा गाउँ विकास समिति (हाल खाँदबारी नगरपालिका वडा नं ३) का लागि दोस्रो चरणमा चुनाव भइरहेको थियो । त्यो बेला प्रमुख दुईवटा दलहरु नेकपा एमाले र नेपाली कांग्रेसको सघन प्रतिस्पर्धा थियो । उक्त गाविसमा एमाले उम्मेदवारले जित्ने लगभग पक्कापक्की जस्तै थियो । त्यही कारण नेपाली कांग्रेसका कार्यकर्ताहरु किचलो गरिरहेका थिए ।

उनको सदाबहार गीत ‘वारि जमुना पारि जमुना, जमुनाको फेदैमा मनकामना’ ले लगभग एक दशक नेपाली सांगीतिक बजारमा एकछत्र शासन गरेको थियो ।

मतदानको अन्तिम समयतिर एक जना वृद्ध महिलाको मत कसले खसाउने भन्नेबारेमा विवाद भयो । विवाद भएपछि नियमानुसार मतदान अधिकृतले आफैंले वृद्ध महिलाको तर्फबाट मत खसाए । यही विषयमा एमाले र कांग्रेस कार्यकर्ताबीच चर्को विवाद भयो । उक्त स्थान एमाले बाहुल्य भएको ठाउँ थियो । वरिपरिका गाविसहरुमा कांग्रेस बाहुल्य थियो । विवाद चर्कंदै गएपछि वरिपरिबाट कांग्रेस कार्यकर्ताहरु जुलुुसहित मतदान स्थलमा आउन थाले । बुथ कब्जा गर्ने भन्ने खालको हल्ला आउन थाल्यो । दुई दलको ठूलो झडप हुने अवस्था आएपछि थप सुरक्षाकर्मी मगाएर मतपेटिकालाई सदरमुकाम खाँदबारीतर्फ लैजाने तयारी भयो । मतदान स्थलबाट खाँदबारी पुग्न लगभग पौने घण्टाको पैदल दुरी थियो । तर, साँझ पर्न लागेकाले सुरक्षाकर्मीहरुले हतार गरिरहेका थिए ।

मतपेटिकालाई सुरक्षित रुपमा सदरमुकाम लैजान भन्दै दुबै दलका कार्यकर्ताहरुले पनि प्रहरीलाई पछ्याइरहेका थिए । सदरमुकाम खाँदबारी नजिकै मंगलादेवीथान भन्ने ठाउँमा पुगेपछि अचानक हुलदंगा भयो । साँझ परिसकेकाले कसले कसलाई आक्रमण गरेको भन्ने कुरा प्रस्ट देख्न सकिँदैन थियो । मतपेटिका बोकेका प्रहरीहरुमाथि ढुंगामुढा भयो । प्रहरीले अश्रुग्यास र लाठी चार्ज गरेर भीड तितरबितर पार्ने प्रयास गरे । त्यसपछि प्रहरीहरु मतपेटिका लिएर अगाडि बढे ।

हुलदंगा भएको स्थानमा एउटा मन्दिर र केही घरहरु थिए । हुलदंगा साम्य भएपछि त्यहाँ एक जना मान्छे बेहोस अवस्थामा लडिरहेको भेटियो । उनी थिए भूपू प्रधानपञ्च तथा नेपाली कांग्रेसका सक्रिय कार्यकर्ता डिल्लीराम चौहान । उनको टाउकोमा गम्भीर चोट लागेको थियो । उनलाई एमालेका कार्यकर्ताहरुले रातको समय भए पनि स्टेचरमा बोकेर जिल्ला अस्पताल पुर्‍याए । भोलि बिहान चौहानको मृत्यु भएको घोषणा गरियो । उनलाई बोकेर लैजाने सबैलाई प्रहरीले पक्राउ गरे । त्यसपछि नेपाली कांग्रेसले उक्त हत्याकण्डमा संलग्न भन्दै १९ जनाविरुद्ध जिल्ला प्रहरी कार्यालयमा किटानी जाहेरी दियो । त्यो जाहेरीमा खेमराज गुरुङको पनि नाम समावेश थियो । घटना स्थलबाट उनको घर ५ मिनेटको पैदल दूरीमा थियो ।

उक्त हत्याकाण्डका आरोपितहरु धमाधम पक्राउ पर्न थाले । कोही भागेर बेपत्ता भए । खेमराज गुरुङ पनि पक्राउ परे । त्यो बेला उनको उमेर १८ वर्षको मात्र थियो र उनी दस कक्षामा पढ्दै थिए ।

खेमराज गुरुङ पनि पक्राउ परे । त्यो बेला उनको उमेर १८ वर्षको मात्र थियो र उनी दस कक्षामा पढ्दै थिए ।

जेल जीवन र सांगीतिक यात्रा

लामो अनुसन्धान र बहस पैरवीपछि खेमराज गुरुङ दोषी करार भए । उनीसँगै शान्तिकुमार ढुंगाना र ढेडराज खड्का (विसं २०५१ को मध्यावधि चुनावमा प्रतिनिधिसभा सदस्यमा विजयी एमाले सांसद) पनि दोषी करार भई पुर्पक्षका लागि जेल चलान भए । उक्त हत्याकाण्डमा काराबासको सजाय हुने गरी नै उनको संलग्नता थियो कि थिएन भन्ने कुरा रहस्यको गर्भमै थियो । तर, त्यही कारागारको कठिन कैदी जीवनले खेमराजलाई भने सांगीतिक आकाशमा उड्ने नयाँ गोरेटो देखाइदियो ।

कारागारमा उनको दैनिकी गितार बजाउनु र गीत गाउनु हुन थाल्यो । उनी कारागार चलान हुनुअघि नै एउटा सांस्कृतिक परिवारका अध्यक्ष थिए । पञ्चायती व्यवस्था समाप्त भएपश्चात खेमराज गुरुङ र केही युवाहरु मिलेर आफ्नो टोलमा ‘एकता साँस्कृतिक परिवार’ गठन गरी चार्डपर्व र विभिन्न उत्सवहरुमा नाटक, गीत, नृत्यहरु प्रस्तुत गर्ने गर्थे । त्यही समयमा संखुवासभा जिल्लाका पहिलो जनवादी गायक हेमराज खड्काले राजनीतिक रुपमा प्रशिक्षित ‘जनसेवा जनसाँस्कृतिक परिवार’ को नेतृत्व गरिरहेका थिए । दुवै साँस्कृतिक परिवार स्थापित भएको कारण पहिलो संसदीय निर्वाचनताका एकीकरण गरी ‘एकता जनसांस्कृतिक परिवार’ गठन भयो र यसको अध्यक्ष खेमराज गुरुङलाई बनाइयो । सांगीतिक मोहका कारण अल्लारे खेमराज गुरुङ वामपन्थी राजनीतिमा होमिए ।

खेमराज गुरुङको पहिलो सांगीतिक गुरुको रुपमा उनै जनवादी गायक हेमराज खड्का थिए । खड्काले नै गुरुङलाई गितारको पहिलो प्रशिक्षण दिएका थिए । खड्काले अहिले पनि सम्झन्छन्- खेमराज गुरुङ भयंकर ब्रेक डान्सर थियो । जब मैले उनलाई गितारको तार समाउन र धुन बजाउन सिकाएँ तब उनमा डान्सको कलाभन्दा गायनको कला मौलाएर आयो । यसप्रकार खेमराज गुरुङ वामपन्थी धारको संगीतमा प्रवेश गरेका थिए ।

कारागारको बसाइमा उनले आफूमा भएको त्यही सांगीतिक ज्ञान र सीपलाई तिखार्ने सुनौलो मौका पाए । जेलभित्रै उनलाई परिवारले वाद्यवादनका साधनहरु उपलब्ध गराइदिएका थिए । जेलभित्र पाएको त्यो सम्पूर्ण स्वच्छन्द समय उनले संगीत साधनामा लगाए । आफूलाई भेट्न आउने आफन्तहरुसँग उनी संगीतसम्बन्धी सामग्री नै मगाउँथे । उनले करीब तीन वर्षे जेल बसाइमा संगीतको आधारभूत ज्ञान आफैं प्राप्त गरेका थिए । यतिमात्र होइन उनले जेलबाटै एलएलसी परीक्षा दिएर उत्तीर्ण पनि गरेका थिए ।

उनले करीब तीन वर्षे जेल बसाइमा संगीतको आधारभूत ज्ञान आफैं प्राप्त गरेका थिए । यतिमात्र होइन उनले जेलबाटै एलएलसी परीक्षा दिएर उत्तीर्ण पनि गरेका थिए ।

उक्त हत्याकण्डको विषयमा इन्सेकको नेतृत्वमा आठ वटा मानव अधिकारवादी संस्थाले अध्ययन गरेका थिए । मानव अधिकारवादी संस्थाहरुको निचोड उक्त घटना नियोजित हत्या नभई हुलदंगामा भवितव्य भएको भन्ने थियो । प्रहरी प्रशासनकै अगाडि दुईवटा दलका कार्यकर्ताहरुबीचको हुलदंगामा भएको घटना भएकाले कुनै व्यक्ति विशेषलाई मात्र हत्यारा करार गर्नु अन्याय हुने मानव अधिकारवादी संस्थाहरुले निचोड निकालेका थिए ।

सोही घटनाको अनुसन्धान गर्न तत्कालीन सरकार पक्षबाट अर्जुननरसिंह केसी र प्रतिपक्षबाट राधाकृष्ण मैनाली सम्मिलित छानबिन समिति पनि बनेको थियो । सो समितिले पनि उक्त घटना हुलदंगा नै भएको ठहर गरी खेमराज गुरुङलगायत तीन जनालाई लगाइएको ज्यान मुद्दा खारेज गर्न सरकारलाई सिफारिस गरेको थियो । विसं २०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचनपश्चात देशमा नेकपा एमालेको अल्पमतको सरकार गठन भयो । एमालेको सरकारले उक्त छानबिन समितिको सिफारिसको आधारमा ज्यान मुद्दा खारेज गर्ने निर्णय गरी महान्यायाधिवक्ताको कार्यालयमार्फत जिल्ला अदालत चैनपुर संखुवासभाले उक्त घटनाका आरोपितहरुको कर्तव्य ज्यान मुद्दा खारेज गर्‍यो ।

जेलबाट छुट्नेबित्तिकै उनले ‘जीवन भाग १’ एल्बम निकाले । जेलको बसाइमा सृजना गरेका गीतहरुको सँगालो थियो त्यो एल्बम । उनको पहिलो प्रस्तुति भएकाले उक्त एल्बम उति चलेन । त्यसपछि उनले ‘जीवन भाग २’ एल्बम निकाले । त्यही एल्बमको एक नम्बर ट्र्याक थियो ‘वारि जमुना पारि जमुना, जमुनाको फेदैमा मनकामना’ । यो गीत बजारमा आएपछि खेमराज गुरुङले कहिल्यै पछाडि फर्केर हेर्नुपरेन । देश, विदेशमा यही गीतले करीब एक दशक एकछत्र शासन जमायो ।

करीब दुई दशकको सांगीतिक यात्रामा उनले जीवन भाग १ र २, अनमोल, ढाक्रे, धरान पोखरा, घुमफिर, सोल्टी, आलुतामा गरी ८ वटा एल्बम बजारमा ल्याएका थिए । उनले केही चलचित्रमा पार्श्र्व गायन पनि गरे । उनी निकै व्यस्त गायकहरुमध्येमा पर्थे । आफ्नो गृह जिल्लाबाट आउने नयाँ कलाकारहरुलाई उत्तिकै मन लगाएर सहयोग गर्थे । उनकै प्रेरणा र सहयोगमा संखुवासभाबाट कमलीकान्त भेटवाल जस्ता प्रखर लोकगायक, भबिन ढुंगाना जस्ता संगीत साधकहरुको उदय भयो ।

उनकै प्रेरणा र सहयोगमा संखुवासभाबाट कमलीकान्त भेटवाल जस्ता प्रखर लोकगायक, भबिन ढुंगाना जस्ता संगीत साधकहरुको उदय भयो ।

मदिरापान र अल्पायुको मृत्यु

खेमराज गुरुङको सबभन्दा ठूलो कमजोरी मदिरापान थियो । उनी मदिरा पिउने सवालमा कुनै सम्झौता नै गर्दैन थिए । एक समय उनी उच्च आम्दानी गर्ने कलाकारमध्येमा पर्थे । तर, उनी जहाँ कार्यक्रम गर्न जान्थे, त्यही नै सबै पैसा सक्थे । प्रायः उनी साथीभाइसँग खाएको पिएको पैसा आफैं तिर्थे । स्टेज कार्यक्रम गरेर आएको पारिश्रमिक उनी रातभर साथीभाइसँग रमाइलो गरेर सक्थे ।

उनका मिल्ने साथी हास्यकलाकार मनोज गजुरेलले एउटा घटना अहिले पनि सम्झन्छन् । पोखराको कार्यक्रम सकेर फर्कंदा खेमराजले रातभर साथीभाइलाई मदिरापान र रमाइलो गराएर कार्यक्रमबाट पाएको पारिश्रमिक सके । गजुरेलले उनलाई सम्झाउँदै भने, ‘हाम्रो पेशा भनेकै यही हो, यसरी खर्च गरियो भने परिवार कसरी पाल्ने ?’ गुरुङले सटिक जवाफ दिएका थिए, ‘मन सफा हुनुपर्छ, पैसाको पछि लाग्यौं भने कहिल्यै त्यसलाई भेट्दैनौं । तर, कर्म गरिरह्यौं भने पैसा आफै हाम्रो पछिपछि आउँछ ।’

उनको त्यही मनमौजी मदिरापान गर्ने बानी उनको काल बनेर आयो । विंसं २०७२ सालको अन्त्यतिर उनी जण्डिसका कारण एक्कासि बिरामी परे । उनको कलेजो नराम्ररी बिग्रेको कारण डाक्टरले उनलाई मदिरापान नगर्न अन्तिम चेतावनी नै दिएका थिए । हुन त उनलाई परिवार र साथीभाइले धेरै पहिलादेखि नै रक्सीबाट छुटाउन ठूलै कोसिस गरेका थिए । डाक्टरको चेतावनीको बाबजुद पनि उनले रक्सीसँग सम्बन्ध तोड्न सकेनन् र विसं २०७३ को साउन महिनामा सिकिस्त बिरामी परे । काठमाडौंको मेडिकेयर अस्पतालमा सघन उपचार कक्षमा उपचार हुँदाहुँदै उनले भाद्र कृष्ण जन्माष्टमीको दिन प्राणत्याग गरे । नेपाली लोकसंगीतको एउटा चम्किलो तारा यसरी अस्ताए ।