दिदी कसरी भनुँ, छोराहरुका लागि आमा होइन मावली खोजिदिनुस्

चितवन रत्ननगरकी एक महिलाले हिजो बिहानै फोन गरिन् । सोधिन्, नानी लौन कसरी बाबुहरुको नागरिकता बनाउने होला ?

उनीसँग वर्षदिनयता परिचित छु । परियार थरकी उनको विवाह ३० वर्षअघि भएको थियो । उनीहरुले एकअर्कालाई मन पराएर बिहे गरेका थिए । दुबै मिलेर कमाएको पैसाले गैंडाकोटमा घर बनाए । दुई छोरा पनि जन्मिए । तर, एकाएक पुरानो घर गएर फर्किन्छु भनेका श्रीमान् फर्किएनन् ।

पहाडतिर घर बताउने श्रीमानले कहिल्यै पुरानो घर लगेनन् । त्यसैले उनलाई लोग्नेतर्फका कसैको बारेमा जानकारी छैन । लोग्नेको घर खोज्न हिँड्नुभन्दा दुई छोरा हुर्काउनु नै महत्वपूर्ण थियो उनको लागि । संघर्षको दिन त्यो समयदेखि सुरु भयो ।

पढेलेखेको नभएकाले छोराहरु हुर्काउन ज्यालादारी गर्न थालिन् । जसोतसो दुई छोरालाई बोर्डिङ स्कूलमा पढाइन् । छोराहरु हुर्किए । गैंडाकोटको घर छोराहरु हुर्काउने क्रममा बेच्नुपर्‍यो । दुई छोरा हुर्किएपछि रत्ननगरमा आफ्नै बुताले जमिन किनेर उनको परिवार बसिरहेको छ ।

दुबै छोराको विवाह पनि भइसक्यो । दुई सन्तान जन्माउने आमा सग्लै छिन् । तर, आफ्नो सन्तानको जन्मदर्ता बनाइदिन सकेकी छैनन् । जहाँ गए पनि लोग्ने खोज्छन् । तर, उनी स्वयं लोग्ने खोज्दाखोज्दै थाकिसकिन् । खोज्न जानु कता ?

बेलाबेला पहिचान दिन नसकेकाले छोराहरुले उनको कोखमा नै प्रश्न गर्दा हुन् । आफू विरत्तिएको बेला उनी मलाई फोन गर्छिन् । कहिलेकाहीं त आफ्नै अस्तित्वमै प्रश्न स्वयं पनि गर्छिन् ।

छोराहरुको जन्मदर्ता नै नभएपछि नागरिकता बन्ने कुरै भएन । एक पढाउँछन्, अर्को व्यवसाय गर्छन् । दुबैलाई तलब अनि कारोबारको रकम बैंकमा जम्मा गर्नुपर्छ । नागरिकता छैन । आफ्नो नागरिकता नहुँदा पाइला पाइलामा समस्या सँगै मानसिक तनाव झेल्दै बाँचिरहेका छन् ।

बेलाबेला पहिचान दिन नसकेकाले छोराहरुले उनको कोखमा नै प्रश्न गर्दा हुन् । आफू विरत्तिएको बेला उनी मलाई फोन गर्छिन् । कहिलेकाहीं त आफ्नै अस्तित्वमै प्रश्न स्वयं पनि गर्छिन् ।

बाँच्नु फगत दालभात खाएर सग्लो शरीर रहनुमात्रै पनि त होइन । आफ्नै जीवन मृत्युको दोसाँधबाट गुज्रिएर जन्माएका सन्तानलाई लोग्नेले साथ छोडेर एक्लै बनाइदिँदा यही समाजमा घिस्रिएर छोरा हुर्काउनुको दुःख एक आमालाई भन्दा बढी कसलाई होला !

संयोग गृह मन्त्रालयले बाबुको पहिचान नभएका छोराछोरीको मावली थर र ठेगानामा पहिचान दिनु भनेको भोलिपल्ट बिहानै उनको फोन आएको थियो । अघिल्लो दिन आएको राज्यको परिपत्रबारे उनलाई भन्नै सकिनँ । किनकि न उनी माइतीको संरक्षणमा छन् न त कहिल्यै छोराहरुको रेखदेखमा माइतीको सहयोग नै पाइन् । अहिले छोराहरुको पो नागरिकता छैन । उनको त आफ्नै नागरिकता छ । जन्मथर र आफ्नै ठेगाना बनाएर बाँचेकी छन् ।

आफ्नै बुताले संघर्ष गरिरहेकी उनी र आमाका संघर्ष आत्मसात गरेका दुई छोरामा राज्यले मावलीलाई खोजी ल्याउनु भन्दा के बित्दो हो ? उनीहरुको आत्मसम्मानमा पुग्ने पीडाको गहिराइ यो राज्य हाँक्नेहरुले गर्न सक्लान् ? त्यसैले मैले तपाईंका दुई छोराका लागि ‘तपाईं आमा चाहिँदैन, अब मावली खोजिदिनुस्’ भन्न सकिनँ ।

अघिल्लो दिन आएको राज्यको परिपत्रबारे उनलाई भन्नै सकिनँ । किनकि न उनी माइतीको संरक्षणमा छन् न त कहिल्यै छोराहरुको रेखदेखमा माइतीको सहयोग नै पाइन् ।

हुन त नेपालको सामाजिक, सांस्कृतिक अवस्थाले कुनै पनि महिलाले स्वयं पहिचानमा बाँच्न सक्ने अवस्थाको परिकल्पना गर्दैन । भर्खरै सार्वजनिक राष्ट्रिय जनगणनाको तथ्याङ्क जसले बसाइ सर्नुमा सबैभन्दा बढी महिलाको विवाह भनेर देखाएको छ । यसले पनि नेपाली महिलाको पहिचानको अवस्थालाई चित्रण गर्छ । जसमा बसाइ सर्नेमध्ये विवाहका कारणले ५८.२ प्रतिशत महिला बसाइ सर्छन् र पुरुष १.३ प्रतिशत सर्छन् भनिएको छ ।

यसर्थ नेपाली समाजमा महिलाको लागि पहिचानको आधार जन्मघर मावली (माइती) र दोस्रो लोग्नेको घरमात्रै हो भन्ने नेपालको कानून र राज्यका सबै अंगहरु सामाजिक व्यवस्थाले स्वीकार्छन् । पछिल्लो परिपत्रले त अझ पुष्टि गर्छ कि महिलालाई पहिचानविहीन अवस्थामा बाँच्न जबरजस्त बाध्य पार्छन् ।

जबकि श्रम पसिना बगाएर नेपाली महिलाले स्वपहिचान निर्माण गर्न सक्छन् भन्ने आजसम्म पनि राज्यले परिकल्पनासमेत नगर्ने पछिल्लो गृहको परिपत्रले कति प्रष्ट्याएको छ त ती नै आमाहरुलाई थाहा होला । जसले सन्तानलाई एक्लै हुर्काए र हुर्काइरहेका छन् ।

नेपालको सामाजिक, सांस्कृतिक अवस्थाले कुनै पनि महिलाले स्वयं पहिचानमा बाँच्न सक्ने अवस्थाको परिकल्पना गर्दैन । भर्खरै सार्वजनिक राष्ट्रिय जनगणनाको तथ्याङ्क जसले बसाइ सर्नुमा सबैभन्दा बढी महिलाको विवाह भनेर देखाएको छ । यसले पनि नेपाली महिलाको पहिचानको अवस्थालाई चित्रण गर्छ ।

अर्को एउटा जनगणनाकै तथ्य पनि हेरौं, नेपालमा अहिले १७ प्रतिशत सन्तानलाई एकल आमाले हुर्काइरहेका छन् । जबकि बाबुको एकल संरक्षणमा एक प्रतिशतमात्रै सन्तान छन् । सँगै गत वर्षको मंसिरमा राष्ट्रिय जनगणना सुरु भएको दिनदेखि १२ महिनाअघिसम्मको अर्थात् वर्षदिनको तथ्यांकले सन्तान गर्भावस्था र सन्तान जन्मिएपछि गरी मातृ मृत्युको संख्या १२ हजार ९७६ जना रहेको तथ्य सार्वजनिक गरेको छ ।

१७ प्रतिशत सन्तानलाई एकल अभिभावकत्वमा हुर्काउने आमा । सन्तान कोखमा आएपछि स्वयंकै जीवन अनिश्चितामा बाँच्नुपर्ने ती नै आमा । ती नै आमाको कोख र काख चिथोरेर राज्यको निर्णय गर्ने ठाउँमा पुगेकाहरु ठूल्ठूला स्वरमा भन्छन्, पहिला लोग्ने (बाउ) खोज्नु, बाउ नभेटिए मावली खोज्नु । तर, राज्यले आमा चिन्दैन ।

वरिष्ठ अधिवक्ता कृष्णभक्त पोखरेल भन्छन्, ‘संविधानमा हामी आमाको पहिचान खोजिरह्यौं । तर, राज्यले भने आमा चिन्न नसकेर मावली खोज्नु जतिको विडम्बना के होला ?’

पक्कै पनि कोही सग्लो मान्छेलाई आफू जीवित छँदाछँदै आफू हुनुकै अस्तित्व रहँदैन भने बाँच्नु र मर्नुबीचको भिन्नता के नै रहन्छ र ! नेपाली महिलाको वर्षौंदेखिकै लडाइँ पहिचानको लागि हो । वरिष्ठ अधिवक्ता पोखरेल अझ थप्छन्, ‘अंश र वंश वा अरु जुन रुपमा भए पनि नेपाली महिलाले पहिचान खोजेका हुन् । हामी संविधानमा महिलाले स्वतन्त्र पहिचानसहित बाँच्न पाउने हक स्थापित गर्न लाग्यौं । तर, राज्य महिलालाई जीवित रहनुको चिनारीमै प्रश्न गर्दैछ । योभन्दा ठूलो बिडम्बना के हुन सक्छ ?’