विद्यालयमा किन आवश्यक छ मानसिक स्वास्थ्य शिक्षा ?

हामी सामान्यतया ‘स्वास्थ्य’ शब्दलाई शारीरिक स्वास्थ्यसँग जोड्छौं । शारीरिक स्वास्थ्य बालबालिकाको जीवनमा अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ । जसअनुसार शारीरिक शिक्षा लामो समयदेखि पाठ्यक्रमको महत्वपूर्ण भाग हुँदै आएको छ । जति महत्वपूर्ण शारीरिक स्वास्थ्यको छ, त्यति नै बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्यलाई समानस्तरमा विचार गर्नु आवश्यक छ ।

विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनका अनुसार मानसिक समस्या भनेको दैनिक जीवनमा आइपर्ने तनाव व्यवस्थापन गर्न कठिन भइ दैनिक, घरायसी तथा समाजमा योगदान गर्न बाधा भएको अवस्था हो । मानसिक स्वास्थ्य भन्नाले मनोवैज्ञानिक, संवेगात्मक तथा सामाजिक सन्तुलनलाई बुझाउँछ । मन, शरीर र समाजबीचको अन्तरसम्बन्धले स्वास्थ्यका धेरै कुरालाई प्रभाव पार्छ । मानसिक समस्या कुनै जैविक वा वंशाणुगत र कुनै सामाजिक कारणले हुन्छ ।

हामी बालबालिकालाई खुशी र स्वस्थ जीवन बिताउन दिन चाहन्छौं । त्यसैले उनीहरूलाई मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यले कसरी अन्तरक्रिया गर्छ भनेर बुझ्न सिकाउनु पर्छ । त्यसको लागि हामीले पनि दैनिक तनावको सामना गर्दै खुशी जीवन बिताउन, मानसिक स्वास्थ्यलाई कसरी व्यवस्थापन गर्ने भनेर जान्न आवश्यक छ । यो स्कूलमै पनि सिकाउन सकिन्छ । मानसिक स्वास्थ्यले आफ्नो जीवनमा खेल्ने भूमिकाबारे थाहा पाउँदा बालबालिकालाई खुशी, कार्यशील वयस्क जीवनको लागि राम्रोसँग तयार हुन सहयोग गर्छ ।

मानसिक रोग पूर्ण रूपमा प्रकट हुनुभन्दा पहिले सोच र व्यवहारमा ससाना परिवर्तन आउँछ, जुन प्रायः परिवारका सदस्य, साथी, शिक्षकले देख्न सक्छन् । प्रारम्भिक चेतावनी संकेतबारे जान्नु र त्यसमा कार्य गर्नु लाभदायक हुन्छ । बालबालिकालाई मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा उमेरअनुसार उपयुक्त तरिकाले सिकाउनुपर्छ, जसले रोगको गम्भीरता कम गर्न सघाउँछ र ठूलो मानसिक रोगको विकासलाई रोक्न वा हुन नदिन पनि सहयोग गर्छ । बालबालिकामा देखिने मानसिक स्वास्थ्य समस्याका लक्षणहरु जस्तैः उदासी, सम्बन्ध विच्छेदको भावना, असामान्य व्यवहार, मूड परिवर्तन र सिकाइमा कमजोर आदि हुन् ।

अध्ययनहरूका अनुसार ५० प्रतिशत मानसिक स्वास्थ्य समस्या १४ वर्षको उमेरमा सुरु हुन्छ । ७५ प्रतिशत मानसिक स्वास्थ्य समस्या २४ वर्षको उमेरमा शुरु हुन्छ । ७० प्रतिशत बालबालिकाले हुर्कंदै गर्दा सामना गरिरहेका मानसिक स्वास्थ्य अवस्थाको लागि मद्दत प्राप्त गर्दैनन् ।

मानसिक स्वास्थ्य र यसको महत्व बुझ्न सक्षम हुनु भनेको बालबालिका तथा किशोरकिशोरीहरू सबै लाभ उठाउन सक्षम हुनु हो । विद्यार्थीहरूलाई चिन्ता र डिप्रेसन तथा अन्य मानसिक स्वास्थ्य जस्ता विषयहरूको शिक्षा दिनु भनेको हजारौं बालबालिकालाई सहायतामात्र होइन, जीवन बचाउने महत्वपूर्ण कार्य पनि हो । तर, नेपाली समाजमा अझै पनि मानसिक स्वास्थ्यलाई एक कलंक एवं हेयको रुपमा लिइन्छ र यो प्रायः पाठ्यक्रममा समावेश गरिएको छैन, यसलाई महत्व दिइएको छैन । तर, बदलिँदो परिस्थितिले विद्यालयहरूमा मानसिक स्वास्थ्य शिक्षा दिन ढिलो भइसक्यो ।

बालबालिका र किशोरकिशोरीमा देखिने मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू

कमजोर मानसिक स्वास्थ्य बालबालिका र किशोरकिशोरीहरूमा सिक्ने र विकासको लागि सबैभन्दा ठूलो अवरोधहरूमध्ये एक हुनसक्छ । अमेरिकाको सेन्टर फर डिजिज कन्ट्रोल एन्ड प्रिभेन्सन (सीडीसी) का अनुसार २ देखि ८ वर्षका बालबालिकामा प्रत्येक ६ मध्ये एकमा कुनै न कुनै प्रकारको मानसिक स्वास्थ्य समस्या छ । त्यसैगरी ६ देखि १७ वर्षका बालबालिकामध्ये ८.४ प्रतिशत आफ्नो जीवनकालमा डिप्रेसन वा चिन्ताको शिकार भएका छन् । अमेरिकाका ३ देखि १७ वर्ष उमेरका ६० लाख बालबालिकामा एटेन्सन डिफिक्ट डाइपर-एक्टिभिटी डिसअर्डर (एडीएचडी) को समस्या देखिने गरेको छ । ५० लाख ८० हजारमा एन्जाइटीको समस्या देखिने गरेको छ । ५० लाखभन्दा बढीमा व्यवहारमा फरकपन आउने गरेको छ । त्यसैगरी २० लाखभन्दा बढीलाई डिप्रेसन हुने गरेको पाइएको छ ।

अध्ययनहरूका अनुसार ५० प्रतिशत मानसिक स्वास्थ्य समस्या १४ वर्षको उमेरमा सुरु हुन्छ । ७५ प्रतिशत मानसिक स्वास्थ्य समस्या २४ वर्षको उमेरमा शुरु हुन्छ । ७० प्रतिशत बालबालिकाले हुर्कंदै गर्दा सामना गरिरहेका मानसिक स्वास्थ्य अवस्थाको लागि मद्दत प्राप्त गर्दैनन् । जसको कारण आत्महत्या बालबालिका र किशोरकिशोरीहरूमा हुने मृत्युको दोस्रो प्रमुख कारण हुन आएको छ । आफ्नो जीवन समाप्त गर्न विभिन्न उपाय छनोट गर्नेहरूमध्ये झन्डै आधाको मानसिक अवस्थाको निदान गरिएको हुँदैन । बालबालिका र किशोरकिशोरीहरूले मानसिक स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित समस्याहरू अनुभव गर्छन् र विद्यालयहरूमा यसको बारेमा कुरा नगरिँदा उनीहरूले ती अनुभवहरूबाट छुटकारा पाउन सक्दैनन् ।

विद्यालयमा मानसिक स्वास्थ्य शिक्षाको महत्व

विद्यालयमा मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा सिक्नुले विद्यार्थीहरूलाई उनीहरूसँग के भइरहेको छ भन्ने मात्र होइन, आफ्ना साथीहरूलाई कसरी सहयोग गर्ने र बुझ्ने भन्ने अवसर पनि दिन्छ । अहिलेको निरन्तर परिवर्तनको अवस्थामा किशोरावस्थाको मनभित्र के भइरहेको छ भनेर बुझ्न गाह्रै हुन्छ । यदि तिनीहरू उदास, चिन्तित, एडीएचडी आदि जस्ता अवस्थाका लक्षणहरू अनुभव गर्दैछन् भने यो बुझ्न झन् गाह्रो हुन्छ ।

बालबालिका र किशोरकिशोरीहरू वयस्कको तुलनामा एकअर्कासँग कुराकानी गर्न बढी खुला हुन्छन् । त्यसैले उनीहरूलाई मानसिक स्वास्थ्यबारे शिक्षा दिन सकियो भने उनीहरूलाई के गर्ने भनेर बुझाउन सकिन्छ ।

बालबालिका र किशोरकिशोरीहरू वयस्कको तुलनामा एकअर्कासँग कुराकानी गर्न बढी खुला हुन्छन् । त्यसैले उनीहरूलाई मानसिक स्वास्थ्यबारे शिक्षा दिन सकियो भने उनीहरूलाई के गर्ने भनेर बुझाउन सकिन्छ । जब एक साथी उनीहरूसामु पुग्छ र संघर्ष गरिरहेका छन् वा मद्दत चाहिन्छ तब उनको मानसिक स्वास्थ्य बुझ्न सक्षम हुन्छ, उनलाई आफ्ना भावनालाई कसरी नियमन गर्ने भनेर अझ राम्रोसँग बुझ्न र बुझाउन सक्छन् । भावनात्मक बुद्धिमता र आत्म-जागरूकता बढाउनु मानसिक सुस्वास्थ्यका साथ बालबालिका वा किशोरकिशोरी हुर्काउने माध्यम हो ।

मानसिक स्वास्थ्य अवस्था जति सामान्य हुन्छ, मानिसहरूले आफ्नो हेरचाह गर्नमात्र नभई मद्दत माग्न पनि सहज महसुस गर्नेछन् । यदि तपाईंको बच्चा वा किशोरलाई मानसिक स्वास्थ्य सहयोग चाहिन्छ भने यस विषयमा शिक्षित हुँदा उनीहरूलाई आफ्नो आवश्यकताको लागि अझ राम्रो वकालत गर्न मद्दत गर्न सक्छ, जसले उनीहरूलाई विद्यालय, अतिरिक्त पाठ्यक्रम र दैनिक जीवनमा पनि मद्दत गर्नेछ । उनीहरूले आफूले एक्लै सामना गर्ने संघर्षहरूबाट वञ्चित हुनुको सट्टा राम्रो महसुस गर्न र आफ्नो हेरचाह गर्नमा ध्यान केन्द्रित गर्न सक्षम हुनेछन् ।

मानसिक स्वास्थ्य शिक्षा नहुँदा अधिकांश विद्यार्थीहरूले आफ्नो मानसिक स्वास्थ्य संघर्ष एक्लै पार गर्नुपर्छ । जबकि धेरै स्कूलहरूमा मनोविद् वा मनोपरामर्शदाता हुन्छन् । तर, धेरै विद्यार्थीहरू उनीहरूसँग कसरी सम्पर्कमा पुग्ने भन्नेबारे सचेत हुँदैनन् वा उनीहरूसँग कुरा गर्न सहज महसुस गर्दैनन् । यसको सट्टा धेरै किशोर आफ्ना साथीहरू वा इन्टरनेटमा भेट्टाउने जुनसुकै समूहमा सम्पर्क गर्छन्, जसले साइबर बुलिङलगायत समस्यामा पर्छन् ।

इन्टरनेट धेरै तरिकामा एक उपयोगी स्रोत हो, तर यसको हानि पनि उत्तिकै हुनसक्छ । जब बालबालिकाले सामाजिक सञ्जाल प्रयोग गर्न थाल्छन्, तब उनीहरूले मानसिक स्वास्थ्यलाई बुझ्नुपर्छ । आजको संसारमा सामाजिक सञ्जाल विशेष गरी युवाहरूको जीवनमा धेरै महत्त्वपूर्ण छ । बालबालिका र किशोरकिशोरीहरूले सामाजिक सञ्जालबाट अस्वस्थ तरिकाहरू सिक्न सक्छन् । सामाजिक सञ्जालमा बढी भर पर्दा बालबालिकाको मानसिक स्वास्थ्यमा असर पर्नसक्छ । यदि बच्चाहरूले स्कूलमा मानसिक स्वास्थ्यबारे जान्छन् भने उनीहरूले यी अवस्थाहरू विकास गर्ने सम्भावना कम गर्दै, राम्रो सामाजिक मिडिया निर्णयहरू गर्न सक्षम हुनेछन् ।

बालबालिका र किशोरकिशोरीहरू भरपर्दो र अविश्वसनीय स्रोतहरूबीचको भिन्नता बुझ्न सक्षम हुँदैनन्, जसले गर्दा इन्टरनेटले उनीहरूलाई मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा गलत जानकारी वा विचारहरूमा लैजान सक्छ । आफूले गर्ने तरिका वा यसलाई कसरी सम्हाल्ने भनेर उनीहरूलाई थाहा हुँदैन ।

बालबालिका र किशोरकिशोरीहरू भरपर्दो र अविश्वसनीय स्रोतहरूबीचको भिन्नता बुझ्न सक्षम हुँदैनन्, जसले गर्दा इन्टरनेटले उनीहरूलाई मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा गलत जानकारी वा विचारहरूमा लैजान सक्छ । आफूले गर्ने तरिका वा यसलाई कसरी सम्हाल्ने भनेर उनीहरूलाई थाहा हुँदैन । त्यसैले उनीहरूको जीवन उनीहरूको उमेरको लागि असम्भव जस्तो लाग्नसक्छ, जसले धेरै ढिलो नभएसम्म तिनीहरू चुपचाप संघर्ष गर्न सक्छन् । प्रत्येक बालबालिकाको मानसिक अवस्था र उनीहरूसँग कसरी सामना गर्ने भन्ने कुरा भनेको उनीहरूले संघर्ष गरिरहेको र के गर्ने भन्ने अनिश्चित हुँदा उनीहरूलाई बोल्न र मद्दत माग्न प्रोत्साहित गर्ने कुरा हो ।

उनीहरूलाई विश्वास गर्नसक्ने व्यक्तिहरू चाहिन्छ, जसले उनीहरूको गाह्रो बुझोस् र आवश्यक मद्दत गरोस् । त्यो संवादलाई सकेसम्म चाँडो सुरु गर्दा उनीहरुको अवस्था सुधारमा सकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ । विद्यालयहरूमा मानसिक स्वास्थ्यप्रति लान्छना, भेदभाव र कलंकित व्यवहार राख्नाले बालबालिकाको स्वास्थ्यमा गप हानि गर्छ । विद्यालयहरूमा मानसिक स्वास्थ्यका कुराहरू सिक्नाले विद्यार्थीहरूलाई कम एक्लो महसुस गराउन सकिन्छ, उनीहरूलाई आवश्यक पर्ने स्रोत प्राप्त गर्न सहज हुन्छ । उनीहरूलाई वा उनीहरूका साथीहरूलाई आवश्यक पर्ने मद्दत दिन र लिन सक्छन् । आफ्नो परिवारसँग मानसिक स्वास्थ्यबारे छलफल गर्न सक्छन् । साथै परिवारको मानसिक स्वास्थ्यको बारेमा खुलेर कुरा गर्न सक्षम हुन्छन् । त्यसैले अभिभावकहरुले आफ्नो बच्चाहरुलाई मानसिक स्वास्थ्य जाँच गर्न प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।

राम्रो मानसिक स्वास्थ्य राम्रो जीवन जिउने एक महत्वपूर्ण आधार हो । राम्रो मानसिक स्वास्थ्य कायम राख्न सामाजिक-भावनात्मक शिक्षा महत्वपूर्ण छ । स्कुलमा दिइने मानसिक स्वास्थ्य शिक्षाले विद्यार्थीलाई प्रभावकारी रूपमा सिक्न, दैनिक चुनौतीहरूको सामना गर्न र लचिलो युवा अवस्था विकास गर्न मद्दत गर्छ । विद्यालयले मानसिक स्वास्थ्य शिक्षामा विद्यार्थीहरुलाई तनाव, चिन्ता र उदासीको सामना गर्न जानकारी र स्रोतहरू प्रदान गर्ने, सकारात्मक मानसिक स्वास्थ्य निर्माण गर्ने, पर्याप्त सुत्न, कसरत गर्न, हाँस्न, मनका कुरा भन्न, आफ्ना भावना अभिव्यक्त गर्ने, स्व-हेरचाहका तरिकाहरु सिकाउन सकिन्छ । जुन सिकाइको आधारमा विद्यार्थीहरूले प्रभावकारी रूपमा मानसिक सुस्वास्थ्य प्रवर्द्धधन गर्न र अरुलाई पनि सिकाउन सक्छन् । सुरक्षित र सहयोगी वातावरण सिर्जना गरी उनीहरूले मानसिक स्वास्थ्यबारे प्रभावकारी छलफल गर्न सक्छन् ।

(लेखक डाँगी मनोविद् हुन् ।)