आन्दोलनको इतिहास : द्धारिक दासदेखि केपी ओलीसम्मको कनेक्सन

नेपालमा युवाको हक र अधिकारको निम्ति काम गर्न थुप्रै राजनीतिक र यसभन्दा बाहिर युवा संगठनहरु स्थापना भएका छन् र समाजमा तिनको भूमिका र प्रभाव अतुलनीय छ। पछिल्लो समयमा युवा सम्बद्ध सरकारी निकाय पनि विद्यमान छ ।

ती मध्य एक प्रभावशाली र लोकप्रिय युवा संगठन हो राष्ट्रिय युवा संघ नेपाल। इतिहासको अध्ययन गर्ने हो भने यसको जग सत्तरी वर्ष पुरानो छ । नेपालमा पहिलो पटक २००८ सालको जेठ महीनामा द्वारिकादास श्रेष्ठको अध्यक्षतामा कम्युनिस्ट र कांग्रेसको सामिप्यतामा नेपाल युवक संगठनको स्थापना भएको थियो।

पछि गएर नेपाल युवक संगठन नेपाल कम्युनिष्ट पार्टीसँग निकट हुन थाल्यो। त्यसपश्चात २०१० कार्तिक १० गते सिँहध्वज खड्काको नेतृत्वमामा बीपी कोइरालाले अर्धसैनिक दस्ताको रुपमा नेपाल तरुण दलको स्थापना गरे । तत्कालीन राजा त्रिभुवन र उनका छोरा महेन्द्रले नेपाली कांग्रेस माथि लिएको आक्रमण नीतिको प्रतिकार गर्न तरुणदलको स्थापना गरिएको थियो।

२०१२ सालसम्म आइपुग्दा नेपाल युवक संगठनले आफूलाई कम्युनिस्ट पार्टीसँग पूर्ण निकट हुने गरी योङ कम्युनिस्ट लिगमा रुपान्तरण गरिसकेको थियो। तर, २०१९ सालदेखि कम्युनिस्ट पार्टी भित्र भएको फुट र विभाजनका कारण योङ कम्युनिस्ट लिग प्रभावकारी काम गर्न नसक्ने अवस्थामा पुग्यो। यता २०१७ पुष १ गते तरुण दलको महाधिवेशनको उद्घाटन समारोहबाट बीपी कोइराला लगायत नेतालाई जेल हालेपछि त्यसदिनदेखि तरुण दल ३७ वर्ष सम्म अस्तायो।

जब २०१७ साल पुष २२ गतेबाट राजा महेन्द्रले निर्दलीय पंचायती व्यवस्था सुरु गरे नेपाली युवा आन्दोलन प्रजातान्त्र प्राप्तिको निम्ति पुनः आन्दोलनको मैदानमा होमिएको थियो र त्यसले २०३६ सालमा विशाल जन आन्दोलनको रुप लियो। फलस्वरुप २०३६ जेठ १० गते पंचायती व्यवस्था र वहुदलीय व्यवस्था विच जनमत संग्रहको घोषणा भयो। २०३७ वैशाख २० गते सम्पन्न संग्रहको नतिजा २०३७ जेठ १ गते आयो र उक्त नतिजा पंचायती व्यवस्थाको पक्षमा थियो।

त्यसबखत अनेरास्ववियु पाँचौँले जनान्दोलनमा प्रभावकारी भूमिका खेल्न सक्यो तर अनेरास्ववियु छैटौंले यथेष्ट भूमिका खेल्न नसकेको निष्कर्ष निकाल्दै युवा संगठनको खाँचो महसुस गरि नेकपा चौथो महाधिवेशन समूहले २०३८ मंसिरमा कमरेड पुष्पकमल दाहालको अध्यक्षतामा अखिल नेपाल जनवादी युवा लिग गठन गरी पार्टीको सहायक संगठनका रुपमा युवा संगठनलाई क्रियाशील गराउन थाल्यो ।

युवा संघको कमिटी मुलुकभर विस्तार भैसकेको संगठनले सामाजिक सरोकारका मुद्दामा आफूलाई बलियो साबित गराउँदै गयो, भनिन्छ त्यसताका पार्टीको कुनै पनि संगठित सदस्य प्राप्त युवालाई पार्टी र प्ररायुसंघ मध्ये कुन संगठनमा जिमेवारी लिने भनि रोज्न लगाउदा प्ररायुसंघ रोज्थे रे ! यो बाट के बुझ्न सकिन्छ भने पार्टीको भन्दा प्ररायुसंघ संघको आकर्षण समाजमा धेरै थियो ।

२०४६ सालको संयुक्त जनान्दोलनको वाममोर्चामा युवाको सर्वाधिक भूमिका थियो, १६ देखि ४० वर्षे युवाको सहभागिताले नै जनान्दोलन सफल हुन सकेको थियो। अनेरास्ववियुले २६ वर्षसम्मको युवाको नेतृत्वमा दाई भूमिका खेल्ने र २६ देखि ४० बर्ष समुहका युवाहरुलाई समेट्नु पर्ने वाञ्छन्य भएकाले नेकपा (माले)ले युवालाई छुट्टै संगठनका रुपमा क्रियाशील गराउने नीति अख्तियार गर्‍यो । ठीक यही बेला युवा आन्दोलनलाई भने पुनर्गठित गर्ने सोच गरि तत्कालीन माले महासचिव जननेता भण्डारीको प्रस्तावमा २०४७ जेठ १ गते केपी शर्मा ओलीको नेतृत्वमा प्रजातान्त्रिक राष्ट्रिय युवा संघ नेपाल गठन गरियो।

त्यतिबेला, कम्युनिस्ट भनेका प्रजातान्त्रिक होइनन् भन्ने भ्रमलाई चिर्नु नै पहिलो आवश्यकता ठानेर युवा संगठनको दायरा फराकिलो बनाउने सोचका साथ कम्युनिस्ट समर्थक र स्वतन्त्र युवालाई समेत समेट्ने गरि ‘प्रजातान्त्रिक राष्ट्रिय युवा संघ नेपाल’ नाम राखिएको थियो । युवा शक्तिलाई राजनीतिक, सामाजिक र आर्थिक रुपान्तरणमा परिचालन गराउने उद्देश्य साथ प्ररायुसंघ नेपालको स्थापना भएको थियो ।

दोस्रो महाधिवेशनबाट केशव स्थापित अध्यक्ष भए। युवा संघको कमिटी मुलुकभर विस्तार भैसकेको संगठनले सामाजिक सरोकारका मुद्दामा आफूलाई बलियो साबित गराउँदै गयो, भनिन्छ त्यसताका पार्टीको कुनै पनि संगठित सदस्य प्राप्त युवालाई पार्टी र प्ररायुसंघ मध्ये कुन संगठनमा जिमेवारी लिने भनि रोज्न लगाउदा प्ररायुसंघ रोज्थे रे ! यो बाट के बुझ्न सकिन्छ भने पार्टीको भन्दा प्ररायुसंघ संघको आकर्षण समाजमा धेरै थियो ।

यस संगठनले स्थापनाको केहि वर्षमा नै उद्देश्यअनुसार प्रभावकारी काम गर्न सक्यो र समाजमा भ्रम चिर्न सफल भयो। तेस्रो महाधिवेशनबाट स्व. पशुपति चौलागाई यस संगठनको अध्यक्ष हुन पुग्नु भयो । प्ररायुसंघ नेपालले निरन्तर र सक्रिय रुपले समाजमा प्रभाब जमाउँदै आवश्यकता अनुरूप आफ्नो मुद्दा थप्दै गयो। युवा हकहितको लागि काम गर्न सरकारी स्तरबाट मन्त्रालय गठन हुनुपर्छ भन्ने मुद्दा पशुपति चौलागाईँको नेतृत्वबाट उठाउने काम सुरु भयो। यसरी संगठनले उद्देश्य अनुसार प्रभावकारी काम गर्न सक्यो र समाजमा भ्रम चिर्न सफल भयो।

यसैको प्रभावमा रहेर नेपाली कांग्रेसले २०५४ कार्तिक ५, ६ र ७ गते नेपालगञ्ज मा भएको बैठकबाट नेपाल तरुण दलको पुनस्थापना गर्यो । २०५४ मा नेपाल कम्युनिष्ट पार्टी (एकीकृत मार्क्सवादी लेनिनवादी) आएको विभाजन पश्चात मूल धार अर्थात् एमाले निकट प्ररायुसंघको अध्यक्ष पशुपति चौलागाईँ नै भए भने नेकपा माले निकट युवा संगठनको अध्यक्ष उदयराज पाण्डे हुन पुगे।

तत्कालिन अवस्थामा योङ कम्युनिस्ट लिग नेपालको अराजक, अराजनीतिक र हिंसात्मक गतिविधिको प्रतिकारात्मक आन्दोलन गर्ने निर्णय गरि प्ररायुसंघले संघका कोषाध्यक्ष महेश बस्नेतलाई युथफोर्स बिभाग प्रमुखको जिम्मेवारी प्रदान गर्‍यो । विभागले आफ्नो जिम्मेवारी कुशलतापूर्वक पुरा गर्दै गर्दा प्ररायुसंघ भन्दा संघको विभाग प्रख्यात हुन पुग्यो ।

चौथो महाधिवेशनबाट गोकर्ण विष्ट प्ररायुसंघको नेतृत्वमा पुगे। संगठनको पुराना मुद्दाहरुलाई निरन्तरता दिँदै रचनात्मक ढंगले काम गर्न थाल्यो। पाँचौ महाधिवेशनबाट पनि गोकर्ण विष्ट पुनः दोस्रो पटक अध्यक्षमा निर्वाचित भए। २०६२–६३को जनान्दोलनमा प्ररायुसंघ नेपालले बिष्टको नेतृत्वमा रचनात्मक भूमिका खेल्यो ।

जनान्दोलनमा उल्लेख्य युवाको सहभागिता र ऐतिहासिक भूमिका खेल्ने काममा सफलता हासिल गर्‍यो छैटौं महाधिवेशनबाट प्ररायुसंघको नेतृत्वमा अजम्बर राई काङमाङ पुगे। प्ररायुसंघको गतिविधिबाट प्रभावमा रहेको नेपाली समाजमा नेकपा (माओवादी)ले २०६४ सालमा पुनः कमरेड गणेशमान पुनको नेतृत्वमा योङ कम्युनिस्ट लिग नेपालको पुनर्गठन गर्‍यो ।

राज्यले प्ररायुसंघ नेपालको मुद्दा सम्वोधन गरि २०६५ सालमा युवा तथा खेलकुद मन्त्रालय र मन्त्रालयको मातहतमा रहने गरि युवा तथा साना व्यावसायी कोषको स्थापना गर्‍यो । देशमै पूँजीको व्यवस्था गरी देशको उत्पादनशील र सीपयुक्त युवा जनशक्तिलाई पूँजी र कामको अभावमा विदेश पलायन हुने प्रवृत्तिलाई निरुत्साहित गर्न नेपाल कोषको स्थापना गरिएको हो।

तत्कालिन अवस्थामा योङ कम्युनिस्ट लिग नेपालको अराजक, अराजनीतिक र हिंसात्मक गतिविधिको प्रतिकारात्मक आन्दोलन गर्ने निर्णय गरि प्ररायुसंघले संघका कोषाध्यक्ष महेश बस्नेतलाई युथफोर्स बिभाग प्रमुखको जिम्मेवारी प्रदान गर्‍यो । विभागले आफ्नो जिम्मेवारी कुशलतापूर्वक पुरा गर्दै गर्दा प्ररायुसंघ भन्दा संघको विभाग प्रख्यात हुन पुग्यो ।

लहानमा सम्पन्न सातौं महाधिवेशनबाट संघको नेतृत्वमा महेश बस्नेत आए र सोहि महाधिवेशनबाट सम्पूर्ण युवाहरुको हक र हितको निम्ति कम गर्ने संगठन भनेको प्ररायुसंघ हो भनि मुलुकभर सन्देश दिन संगठनको नाम परिवर्तन गरि युवा संघ नेपाल नाम राखियो। लहान महाधिवेशनबाट संगठनले विधानमा उल्लेखित गरि रोजगारको मुद्दा उत्थान गर्न थाल्यो।

अनेरास्ववियुले आफ्नो विद्यार्थी हक र हितको निम्ति काम गर्ने र कार्य क्षमता स्ववियुमार्फत प्रदर्शन गर्ने ठाउँ भए जस्तै युवाहरुले पनि युवा काम गर्न राष्ट्रिय युवा परिषदको स्थापना हुनुपर्ने माग राख्न थाल्यो। अन्य सामाजिक सरोकार, संगठन निर्माण र राजनीतिक क्षेत्रमा गरेको कामले मुलुक “युवा संघ भनेकै महेश वस्नेत हो, महेश बस्नेत भनेकै युवा संघ हो” जस्तो हुन पुग्यो र पुनः २०६९ सालमा बुटवलमा सम्पन्न संघको आठौं महाधिवेशनबाट आफ्नो कार्य कुशलताका साथ निर्वाह गरेकाले महेश बस्नेत पुनः अध्यक्ष हुन पुगे।

हाल संगठनले “तीन स” को अभियान लिएर मुलुकभर जाँदै थियो । पहिलो “स” अर्थात् संगठन निर्माण, विस्तार र परिचालन, दोस्रो “स” अर्थात् सम्वृद्धिमा युवा , तेस्रो “स” अर्थात् सचेतनतामा युवा हो ।

संगठनले थप उचाई लिँदै थियो, २०७१ भदौमा पार्टीले संगठनका अध्यक्ष महेश बस्नेतलाई उद्योग मन्त्रीको रुपमा मन्त्रालयको जिम्मेवारी प्रदान गर्‍यो । संगठनको काम प्रभावकारी बनाउन महाधिवेशन अघि नै नेतृत्व हस्तान्तरण गर्नुपर्ने सिर्जित अवस्थाका कारण सुदूरपश्चिमकी निरुदेवी पाल प्रथम महिला अध्यक्ष हुन पुगिन। पालले २०७२ सालमा गएको महाभूकम्पबाट प्रभावितहरुको जनसमुदायलाई संगठनको हजारौ युवाहरुलाई स्वयम्सेवकको रुपमा परिचालन गरि अस्थायी घर, टहरा र विद्यालय निर्माण गरि हस्तान्तरण गर्ने ऐतिहासिक काम गर्न सफल भईन।

२०७२ मा संगठनको आन्तरिक विवादका कारण संघका महासचिब राजिब पहारी अध्यक्ष हुन पुगे। युवा संघलाई चलायमान र गतिशिल बनाए। नेपाल सरकारले २०७२ सालमा युवा संघ नेपालको मुद्दा सम्वोधन गरि युवा विकासका लागि नीतिगत पहल गर्न राष्ट्रिय युवा परिषद ऐन, २०७२ पारित गरि, राष्ट्रिय युवा परिषद गठन प्रकिया आघि बढायो । पहारीले साम्राज्यवादी भारतीयबाट संरक्षीत कथित मधेशी दल प्रतिगामीहरुले संबिधानप्रति भ्रम फैलाउँदै गरेको आन्दोलनको राँकोमा मधेश छिरी संबिधानप्रति छरिएको भ्रम चिर्न मधेश जागरण अभियान चलाए। हजारौंको उपस्थितिमा सभा सम्मेलन आयोजना र युवाहरुको मार्च पास गराए ।

एमाले सम्बद्ध मदेशी नेताको घरमा बम विस्फोट गर्ने, दिउँसै गोली चलाउने, नेता मर्ने जस्तो हिँसात्मक गतिबिधि हुने मधेशमा त्यसबखत मधेश छिर्ने आँट कुनै शक्तिले पनि गरेका थिएनन । स्थापना दिवसको अवसरमा प्रथम दशौँ हजार युवाहरुको सहभागितामा प्रथम युवा महोत्सव आयोजना गरे । बढी पीडित र आगलागी भएकाको दैलोमा पुगी मल्हम लगाउने कामगरी आफ्नो कार्य क्षमता प्रदर्शन गरे। पहारीले प्रदेश सभामा निर्वाचित भएपछि संगठन महाधिवेशनका लागि हस्तान्तरण गर्नुपर्ने भयो।

२०७५ वैशाखमा युवा संघको नेतृत्वमा रमेश पौडेल आए । संगठनले विश्व प्रजातान्त्रिक युवा संगठनको महासभा काठमाडौँमा सम्पन्न गर्‍यो । तर, पार्टी एकता प्रक्रियामा गएका कारण एकता प्रक्रिया पुरा नभएकाले अपेक्षा अनुरुप काम गर्न नसक्ने स्तिथिति सृजना भयो। संगठन एकता भयो युवासंघका बहुमत केन्द्रिय सदस्यले संगठनको नाम परिवर्तन गरि राष्ट्रिय युवा संघ नेपाल नाम राखियो तर, पूर्ण एकता हुन नसकेको संगठनले एउटा बैठक वस्ने बाहेक अरु काम गर्न सकेन । एकता प्रक्रिया पुरा हुन नपाउँदै सर्वोच्च आदालतले नेकपा पार्टी पूर्ववत अवस्थामा फर्कायो तर राष्ट्रिय युवा संघ नेपाल पार्टी संघ सम्बद्ध तर स्वायत्त संगठन भएको हुनाले संगठनको नाम राष्ट्रिय युवा संघ नेपाल कायम रहन गयो।

२०७७ माघबाट राष्ट्रिय युवा संघ नेपालको अध्यक्ष बचनबहादुर सिंह भए । लामो समयसम्म परिस्थितिको कारण थाँती बसेको संगठन निर्माणको काम, संगठित सदस्य वितरणको काम संचालन भइरहेको छ । हाल संगठनले “तीन स” को अभियान लिएर मुलुकभर जाँदै थियो । पहिलो “स” अर्थात् संगठन निर्माण, विस्तार र परिचालन, दोस्रो “स” अर्थात् सम्वृद्धिमा युवा , तेस्रो “स” अर्थात् सचेतनतामा युवा हो ।

यो अभियानकै क्रममा नयाँ भेरिएन्टको कोभिड-१९ ले महामारीको रुप लिएपछि अहिले काठमाडौँको प्रमुख ठाउँमा अस्थायी हेल्प डेस्कको स्थापना गरि सेनिटाजर, माक्स, बढ्ने र महामारीविरुद्ध जनचेतना फैलाउने काम गरिरहेको छ ।

लेखक राष्ट्रिय युवा संघ नेपालका स्थायी कमिटी सदस्य हुन् ।