नेपाली सेनाको शिष्टाचारः बेलायत, भारतदेखि म्यानमारसम्म के गर्‍यो सहयोग ?

काठमाडौं । एन्नी फ्राङ्कको चर्चित भनाइ छ- ‘दिएर कोही गरिब हुन्न’

र, ‘हामीले कत्ति दियौँ भन्दा त्यो दिनुमा कति प्रेम गर्‍यौं भन्ने हो’ भन्ने मदर टेरेसाको अर्को चर्चित भनाइ पनि ।

बुधबारमात्र नेपाली सेनाले भूकम्प प्रभावित म्यानमारलाई सहयोग गर्‍यो । मेडिकल राहत लिएर आफ्नै जहाजमा नेपाली सेनाको त्यसतर्फ उड्यो । मार्च २८ मा म्यानमार र थाइल्याण्डमा ७.७ रेक्टर स्केलको भूकम्प गएको थियो ।

प्रमुख सेनानी रामचन्द्र श्रेष्ठको कमाण्डमा १२ जना चिकित्सकीय टोली, ४ जना बन्दोबस्ती सहायता टीम र ६ जना क्रु मेम्बरसमेत गरेर कुल २२ सदस्यीय टोली त्यहाँ पुगेको हो । आवश्यक औषधि एवं इक्युप्मेन्टसहित उक्त टोलीमा सर्जन, अर्थोपेडिक, मेडिसिन चिकित्सक, नर्स तथा प्यारामेडिकहरू छन् ।

सेनाको सीएन-२३५ कासा जहाजको यो उडान एक ऐतिहासिक उडान हो । सेनाको यो कदमले ताली पाइरहँदा यसले विभिन्न सन्देश पनि दिएको छ । नेपाल सहयोग लिनेमात्रै देश होइन, दिने पनि हो भन्ने सन्देश दिइएको छ । नेपाली सेनाले संयुक्त राष्ट्रसंघको शान्ति सेनामा जागिर गर्न मात्रै होइन आफ्नै बलबुतामा सहयोग गर्न पनि नेतृत्व गर्छ भन्ने सन्देश दिन्छ । र, दिन्छ नेपाली सेना र म्यानमारको सेनाको मानवीय सहायताको क्षेत्रमा भएको मित्रताको एक बिम्ब ।

नेपाल र म्यानमारबीच सन् १९६० मार्च १९ बाट कूटनीतिक सम्बन्ध सुरू भएको हो । तर, यी दुई देशको सम्बन्ध कूटनीतिक तहको हस्ताक्षरभन्दा अझ महत्वपूर्ण छ । म्यानमार (पुरानो बर्मा) मा धेरै नेपाली भाषी छन् । गोर्खा सैनिकहरूको इतिहासमा अध्ययन गर्ने टीम आई गुरुङको भाषामा त नेपाल बाहिर नेपाली भएकोमा सबैभन्दा धेरै गर्व गरेर धर्म, संस्कृति, भाषा जोगाउने भनेकै म्यानमारका नेपाली भाषीहरू हुन् ।

यस्तो मुलुकलाई नेपाली सेनाले सहायता दिएर सुन्दर काम गरेको छ । नेपाली सेनालाई सहायता दिने माहोल बनाएर केपी ओली सरकारले राम्रो मानवीय सहायता क्षेत्रको कूटनीतिक कदम चालेको छ । प्रधानमन्त्री ओलीले सहायताको बारेमा सार्वजनिक अभिव्यक्ति समेत दिइसकेका छन् । उनले सामाजिक सञ्जालमा लेखेका छन्, ‘मित्रराष्ट्र म्यानमारमा गएको भूकम्पपछि नेपाल सरकारले त्यहाँ मेडिकल सहायतासहित नेपाली सेनाको २२ सदस्यीय टोली पठाएको छ । टोलीमा भूकम्प प्रभावितका लागि औषधि, उपकरणहरूसहित सर्जन, अर्थोपेडिक, मेडिसिन चिकित्सक, नर्स तथा प्यारामेडिकहरू रहेका छन् ।’

उसो त म्यानमारले पनि नेपाललाई सत्ता एवं व्यक्तिगत दुवै पक्षबाट गुन लगाएको छ । २००७ सालको क्रान्तिमा हतियार दिने देश म्यानमार थियो । सन् १९९० मा नोबेल शान्ति पुरस्कार पाउने आङ साङ सुकीले सन् १९८५ मा नेपाली पर्यटनलाई सहयोग गर्ने पुस्तक ‘लेट्स भिजिट नेपाल’ बेलायतबाट प्रकाशन गरेकी थिइन् । राजा वीरेन्द्रले विश्वमाझ सारेको ‘शान्ति क्षेत्र’को प्रस्तावमा सन १९८० मा म्यानमार सरकारले साथ दिएको थियो ।

नेपाली आवासीय दूतावास भएको देश र जनस्तरको सम्बन्ध बलियो भएको देशमा नेपाली सेनाले सहयोग गर्ने वातावरण बन्नु आफैँमा सुन्दर कुरा हो । अझ विभिन्न संकटले झेलिएको देशमा मानवीय क्षेत्रमा गरेको सहयोगको अर्थ धेरै नै हुन्छ ।

म्यानमारमा केन्द्रबिन्दु बनाएर थाइल्याण्ड र आसापाका अरु मुलुकमा पनि झड्का महसुस भएको भूकम्पले म्यानमार थिलथिलो भएको छ । एकातर्फ गृहयुद्ध, अर्कोतर्फ अमेरिका नेतृत्वको पश्चिमा विश्वको नाकाबन्दी । र, यसैबीचको विनाशकारी भूकम्प । यस्तो बेलामा नेपालले म्यानमारलाई देखिने गरी सहयोग गरेर कूटनीतिको मानवीय मोर्चामा साथ दिएको छ । म्यानमारलाई मेडिकल क्षेत्रमा मात्रै सहयोग नगरेर भूकम्प आउनासाथ नेपाली सेना, सशस्त्र प्रहरीबाट उद्धार टोली पठाइएको भए अझ प्रभावकारी हुन्थ्यो । २०७२ वैशाख १२ को गोरखा महाभूकम्पको अनुभवले नेपाली सेना र सशस्त्र त्यस खालका सहायोग गर्न दक्ष संगठनहरू पनि हुन् ।

नेपाली सेनाको गर्विलो इतिहासः बेलायतदेखि भारतसम्मको सहयोग

दोस्रो विश्व युद्धमा नेपाल अमेरिका, बेलायत तथा रुसहरूको पक्षमा थियो । जापान, जर्मनी र इटालीको विपक्षमा थियो । नेपाली सेना र बेलायती सेनाको त गोर्खा भर्तीसँगै सम्बन्ध बनेको थियो । तर, अमेरिकासँग पनि दोस्रो विश्व युद्धको म्यानमार मोर्चा (तत्कालिन बर्मा) ले नेपाली र अमेरिकी सेना जोडिएका थिए ।

‘अमेरिकी मिट्स नेपाल’ नामक पुस्तकमा लेखक डानियल डब्लू एडवर्डले बर्माको लेदो रोडको गार्ड गर्दा नेपाली र अमेरिकी सैनिकहरू भेट भएको भन्दै नेपाली सेनाको अमेरिकी नेतृत्वलाई गरिएको सहयोगको चर्चा गरेका छन् ।

सन् १९४५ मे २१ मा मेजर जनरल कृष्णशमशेर नेपाली टुकडीको दिल्ली मुख्यालयमा हुँदा उनलाई धन्यवाद दिएर दिल्लीमा भएका अमेरिकन कमिसनर जर्ज मरेलले पत्र समेत लेखेका थिए ।

बेलायत र भारतलाई नेपाली सेनाले गरेका सहयोगका अन्य उदाहरण यहाँ चर्चा गरिएको छ ।

बेलायतलाई सिपाही विद्रोहदेखि विश्व युद्धमा सीमा रक्षासम्मको सहयोग

नेपालले गोर्खा भर्तीको २१० वर्षको इतिहासमा बेलायतमा लाखौं युवा बेलायती सेनमा पठाएर सहयोग गरेको छ । सन् १८१५ बाट गोर्खा भर्ती सुरू भएर सुरूसुरूमा भारतबाट भर्ती हुन्थ्यो । सन् १८८६ बाट भने नेपालबाटै भर्ती सुरू भयो । यो त भयो युवाहरू बेलायती सेनामा पठाएर गरिएको सहयोग । योबाहेक पनि नेपालले बेलायतलाई नेपाली सेना पठाएर पनि सहयोग गरेको छ ।

त्यसको एक निर्णयक सहयोग सन् १८५७ मा भएको सिपाही विद्रोह । त्यो समयमा नेपाली सेनाले विद्रोह दबाउन निर्णायक भूमिका खेलेको थियो । प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणा आफैँले नेतृत्व गरेर विद्रोह दबाउन गएका थिए । बेलायतले गरेको पहिलो विश्व युद्धमा चन्द्रशमशेरले आफ्नो टुकडी बेलायतको अधिनमा रहेको भारतका पश्चिम किल्लाको रक्षा तथा तत्कालीन युनाइटेड प्रान्तको सीमा रक्षामा खटेर सहयोग गरेका थिए । त्यो भन्दा अगाडि सन् १९०३ मा बेलायतले तिब्बत हमला गर्दा पनि नेपाली सेनाले सहयोग गरेको थियो । सैन्य मोर्चामा भन्दा पूर्वाधार र अरु बन्दबस्तीका मोर्चामा नेपाली सेनाको साथ थियो ।

भारतीय सेनालाई निर्णायक सहयोग

भारत स्वतन्त्र हुनासाथ बिहार, पश्चिम बंगाल र हैदारावाद क्षेत्रमा विभिन्न तनावहरू भए । जातीय दंगा भए । गणराज्य भारतमा गाभिन अनिच्छुक क्षेत्रलाई गाभ्ने मिसनमा सैन्य सहयोग चाहियो । त्यसको एक खाले पूर्ति नेपाली सेनाले गर्‍यो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री मोहन शमशेरले आफ्ना छोरा शारदा शमशेरकै नेतृत्वमा सैन्य टोली पठाएर सहयोग गरे ।

सन् १९४८ मा नेपाली सेनाले हैदरावाद एक्सनमा साथ थियो । नेपाली सेनाको टोली राँची, देहरादुन, रामगर, कोलकाता हुँदै सन १९४९ मार्चमा नेपाल आयो । नेपाली सेनाले ८ महिना भारतमा भएर सैन्य सहयोग गरेको थियो ।

नेपाल मामिलामा जानकार भारतीय प्राध्यापक एसडी मुनिले लेखेको पुस्तक ‘फरेन पलिसी अफ नेपाल’ र ‘आयो गोर्खाली’का लेखक टीम आई गुरुङले नेपालले भारतलाई गरेको सैन्य सहायोगको चर्चा गरेका छन् ।